In de sprookjeswereld van de vaderlandse roddelpers zijn Willem-Alexander en Máxima hoofd van een nietsdoende klasse van BN’ers wier bestaan louter is gegrondvest op beroemd zijn. Lodewijk Brunt over de dubbele bodem van de democratisering van de monarchie.
Tekst: Lodewijk Brunt
De monarchie in het sterrensysteem van Privé
De vierentwintigjarige Sanne Wevers wint in Rio een gouden medaille op een stuk hout van vijf meter lang, tien centimeter breed en 1.25 meter hoog. Voor Nederland. Lezers van het uitvoerige verslag in NRC Handelsblad (16 augustus 2016) kijken ervan op dat de beschrijving van deze historische gebeurtenis wordt ingeleid met de volgende, plechtige mededeling: ‘Koning Willem-Alexander en koningin Màxima met hun drie kinderen zagen vanaf de tribune dat het goed was’.
Maar voor de lezers van Story kan de aanwezigheid van de koninklijke familie geen verrassing zijn geweest. Hoofdredacteur Evert Santegoeds heeft zijn publiek zeker een week van te voren ingelicht over wat er te gebeuren stond. Op Schiphol hebben we afscheid genomen van Dafne Schippers, Jeroen Dubbeldam, Yuri van Gelder en Kim Polling, noteert hij in de rubriek Strikt Privé, zij vliegen naar Rio om hun sportieve dromen waar te maken. Hij vervolgt: ‘En zij niet alleen… ook Koning Willem-Alexander wordt in Rio verwacht om mee te housen in de biertent en enkele sporters daar met zijn aanwezigheid extra in het zonnetje te zetten’. Sanne Wevers kan haar geluk niet op.
Gewone stervelingen
In het laatste kwart van de vorige eeuw is het koningshuis steeds meer ‘publiek bezit’ geworden. De leden zijn langzaam maar zeker toegetreden tot de categorie van de gewone stervelingen. Koningen en prinsen worden niet meer gezien als ‘bemiddelaars tussen het natuurlijke en bovennatuurlijke’, zoals iemand ooit schreef, maar eerder als acteurs in een soap opera die treffende overeenkomsten te zien geeft met werkelijk bestaande soap opera’s als Dallas and Dynasty.
Uitgehold
Mede door de ontwikkeling van communicatietechnieken worden de leden van koningshuizen steeds dichter bij het grote publiek gebracht. Er lijkt sprake van een zekere ‘democratisering’ van de monarchie, ook de Nederlandse. De functie van de monarch is uitgehold en beperkt zich tot het verrichten van taken in de sfeer van public relations – de koning luistert allerlei activiteiten en gebeurtenissen op door zijn aanwezigheid, zoals bij de Olympische Spelen, en hij treedt op als ambassadeur voor nationale belangen. De aandacht gaat daardoor steeds meer uit naar de ‘menselijke aspecten’ van koningshuizen en naar de leden van koninklijke families als mannen, vrouwen en kinderen zoals wij allen
Op hun beurt gedragen de betreffende koningshuizen zich in toenemende mate daarmee in overeenstemming: mislukte huwelijken, ziekte, verdriet, moeilijk opvoedbare kinderen en aanstootgevend gedrag zijn aan de orde van de dag. Dit proces heeft sterk bijgedragen aan de opkomst van de zogenaamde Soraya Presse, in Nederland ook wel roddel- of schandaalpers genaamd, bladen als Story en Privé. Zo’n jaar of dertig geleden heb ik enkele jaargangen van het blad Privé bekeken om te zien hoe het koningshuis in de kolommen van het blad wordt benaderd. Onlangs heb ik dat onderzoekje dunnetjes overgedaan met als vraag of er in die tussentijd veel veranderd is. Kun je uit de kolommen van Privé – dat volgend jaar veertig jaar bestaat – inderdaad opmaken dat zich een democratiseringsproces heeft voorgedaan of nog steeds voordoet?
Menselijke toets
Na een eerste blik op de bladen luidt het antwoord volmondig ‘ja’. Of er over sporters, popmuzikanten, filmsterren en tv-persoonlijkheden geschreven wordt, dan wel over vorsten, vorstinnen, prinsen en prinsessen, of – voor hetzelfde geld – staatshoofden, presidenten, ministers, hoogwaardigheidsbekleders in het algemeen: de overwegende belangstelling gaat uit naar lief en leed, ziekte en gezondheid, geluk en verdriet, de menselijke toets. Daarin is iedereen gelijk. De koninklijke aandacht voor Sanne Wevers is een sprekend voorbeeld. We krijgen van de hoofdredacteur van Privé te horen dat door het bezoek aan Rio de koninklijke vakantie in Griekenland korter zal duren dan gewoonlijk. Daar zit een pikant staartje aan, zoals we even later paginagroot te zien krijgen. ‘Vakantieplezier?’, luidt de kop, met als toelichting eerst een foto met als aanhef ‘Als we kijken…’ We zien een ‘ideaal Koningspaar’, stevig gearmd, zwaaiend en voorzien van een bos bloemen. De foto is volgens het bijschrift ‘en public’ gemaakt, ‘wanneer Koning Willem-Alexander en Koningin Màxima met hun onderdanen Koningsdag vieren’. Daarnaast is een foto afgedrukt met als tekst ‘… en als we niet kijken’ en we zien een amateurfoto, genomen op het Griekse eiland Paros: het koninklijke paar loopt door een smal straatje op ruime afstand van elkaar, elk met afgewend gezicht. Die foto ziet het echtpaar liever niet gepubliceerd, verzekert ons de redactie. ‘Was het de hitte, of is er gewoon bij iedereen weleens iets en zijn gekroonde hoofden daarop geen uitzondering?’
Met nadruk gewoon
Zulke ‘gewoonheid’ wordt in het blad herhaaldelijk en met grote nadruk onderstreept. Prinses Marilène zegt haar baantje vaarwel omdat ze haar aandacht nodig heeft voor de verzorging van haar ouders; vader wordt vergeetachtig, moeder lijdt aan kanker. Wie kan zich daarmee niet identificeren? In de rubriek Màxima’s Wereld gaat het over vermageringsmethoden die prinses Beatrix haar schoondochter heeft aangeraden; het schoolkamp van prinses Alexia; koningin Màxima die er in een beschermende overall nog steeds flatteus en charmant uitziet; de gezondheidsproblemen van prins Daniel van Zweden; prins Emmanuel van België, die zo op zijn vader lijkt, op bezoek in het Stripmuseum.
Geforceerde indruk
Toch maakt de nadruk op de alledaagsheid van koningshuizen een geforceerde indruk. Privé-oprichter Henk van der Meyden schreef dertig jaar geleden in zijn hoofdredactionele rubriek voortdurend dat het zijn taak was om de koninklijke familie naderbij te brengen, maar waarom is dat nodig als iedereen al zo gewoon is? Waren de gekroonde hoofden wel zo gewoon? We lazen destijds dat leden van het koningshuis nooit hun naam noemen als ze de telefoon aannemen, je moet maar raden met wie je spreekt. Toen Stéphanie van Monaco binnen een paar maanden tijd een hele reeks minnaars had afgewerkt, werd er een forum van deskundigen en mediasterren belegd over de vraag of zulk gedrag wel past bij iemand van koninklijke bloede. Eind jaren tachtig had Willem-Alexander een relatie met Yolande Adriaansens, er was volgens Privé sprake van een ‘sprookje: een heel mooi maar gewoon burgermeisje dat woont en studeert in Amsterdam gaat op een dag logeren bij de koninklijke familie, omdat de kroonprins verliefd op haar geworden is. Dat sprookje is Yolande Adriaansens overkomen, de vriendin van Prins Willem-Alexander’.
De redactie maakte indertijd een rondgang langs deskundigen en mediasterren met de vraag of de bruid van onze kroonprins een ‘gewoon burgermeisje’ mag zijn. Het antwoord luidde overigens unaniem en volmondig ‘ja’. Als het aankomt op échte familiebanden tussen het koningshuis en het gewone volk blijken de verhoudingen dus nog allerminst gedemocratiseerd, deze kloof te overbruggen is ‘sprookjesachtig’, de afstand is ‘duizelingwekkend’. Is dat in de afgelopen dertig jaar veranderd? Misschien, maar je zou preciezer willen weten hoe en in welke opzichten, een ingewikkeld vraagstuk waaraan ik me niet waag. In ieder geval zijn we ook vandaag de dag nog, zoals we hebben kunnen zien, in de ogen van Privé de ‘onderdanen’ van het Nederlandse koningshuis.
Grote verbondenheid
Maar er is nog een andere dimensie. Hoe gewoon zijn de gewone mensen eigenlijk die de wereld van Privé bevolken? Uit allerlei uitspraken en verwijzingen krijg je de indruk dat de verbondenheid met het koningshuis groot is. Privé brengt een bezoekje aan pornokoningin Miep Brons, die haar dagen slijt in een verzorgingshuis. Een triest verhaal, echtgenoot Loek – ‘van onderbroekenkoning tot doctorandus in de kunstgeschiedenis’ – is eerder dit jaar overleden en ze is er zelf slecht aan toe. ‘Net als Beatrix wil ik dat je me schildert, maar dan wel met mijn eigen Claus erbij’, luidt de eerste zin; dat zou ze ooit tegen een kunstschilder hebben gezegd. Een kenmerkende stijlfiguur. Zonder naspeurbare noodzaak of aanleiding komt het koningshuis ter sprake. Ruud Lubbers wordt geportretteerd in zijn ‘levensavond’. Hij is depressief en zijn vrouw Ria is ‘de weg kwijt’. Over de psychische en medische ins and outs komen we niet veel te weten, des te meer over Ruud Lubbers zoals afgebeeld door acteur Huub Stapel in de tv-serie Het land van Lubbers. Maar eveneens over Ruud als womanizer en zijn relatie tot de toenmalige koningin Beatrix, waarover de hoofdredacteur van Elsevier zou hebben opgemerkt: ‘Die relatie was erg innig. Zo innig zelfs dat Ria een beetje jaloers werd’. Lubbers bemoeide zich meer met de kinderen van Beatrix dan met z’n eigen kroost.
Koningin-moeder
In de jaren tachtig versloeg Privé veelvuldig feesten en partijen waarbij leden van het koningshuis acte de présence gaven, openingen van tentoonstellingen, premières, shows. Na afloop van een theatershow van Jos Brink vindt een speciale receptie plaats waar ook prinses Juliana aanwezig is. Ze wordt door de gastheer toegesproken als koningin-moeder – zeer tegen haar zin, meldt het blad, want ‘het klinkt zo oud’. Maar ook als de koninklijke gasten niet in persoon present zijn, is hun geest vaak duidelijk aanwezig, al is het maar door jurken (‘robes’) die door gemeenschappelijke couturiers vervaardigd zijn. Komt dat soort verslagen minder aan bod tegenwoordig? Misschien is deze verslaggeversrol overgenomen door de tv, ook de roddelbladen zullen te lijden hebben onder de opkomst van alternatieve media en het wegvallen van advertentie-inkomsten. Het blad hanteert overigens nog onverminderd de stijlfiguur van ‘name dropping’, de kolommen verdrinken in een oceaan van (vet gedrukte) namen. De prominenten van de jaren tachtig – André van Duin, Ron Brandsteder, Carry Tefsen, Ria Valk, Joop van den Ende, Mary Dresselhuis, Sandra Reemer, Ria Lubbers, Jos Brink – zijn grotendeels vervangen door een nieuwe generatie, waarvan de leden vaak slechts met voornamen worden aangeduid; de lezer weet blijkbaar genoeg: Sylvie, Bonnie, Rafael, Doutzen, Wendy, Chantal, Wes, Yo. Het is geen uitzondering om op één enkele pagina, inclusief foto’s, tientallen namen tegen te komen.
‘Gewoon’ is dus allerminst gewoon volgens de maatstaven van Privé. Je kunt als simpele huisvrouw aandoeningen hebben als Sandra Reemer, een flirt zijn als prinses Stéphanie, demente ouders moeten verzorgen als prinses Marilène, onder gewichtsproblemen lijden als koningin Màxima – zulke situaties zijn volkomen oninteressant als je geen deel uitmaakt van de happy few: koning, prins, tv-ster, sportheld, omroepster, model, ‘vrouw van’ of ‘man op de achtergrond’. Welbeschouwd is een blad als Privé het forum bij uitstek voor een categorie van upstarts, mensen die zich via het nogal vaag omlijnde stijgingskanaal van allerlei moderne, populaire media hebben omhoog gewerkt, of bezig zijn dat te doen. Hun voornaamste arbeidsterrein bevindt zich in de sector publiciteit en public relations en in die zin zijn ze inderdaad nauw verwant met de koningshuizen; ze bevinden zich op elkaars terrein, moeten samenwerken en elkaar wellicht zelfs beconcurreren. Hun ‘kapitaal’ is populariteit, beroemdheid, zichtbaarheid in de media, en Privé is een middel om dit kapitaal te exploiteren en uit te bouwen.
Sociale mechanismen
Wie in Privé of Story staat, is een zogenaamde Bekende Nederlander, of zoals Privé het zelf aanduidt BN’er. De sterke nadruk op de onderlinge verknooptheid van de BN’ers – je komt ze overal steeds weer tegen, waarheen je blik zich ook richt – vestigt de aandacht op de sociale mechanismen zoals ze waarschijnlijk in het echt inderdaad bestaan. Vanwege de onvoorspelbaarheid en wispelturigheid van de populaire smaak biedt het zwaan-kleef-aan-effect een zekere garantie van continuïteit. Iedereen zit voortdurend bij elkaar op schoot, kent elkaar en spreekt over elkaar: de verzameling als geheel lijkt daardoor gewicht te krijgen. Eventueel (tijdelijk) gebrek aan eigen kapitaal kan worden aangevuld met kapitaal van de categorie als geheel.
Sterren spotten
Wie naar Ibiza of Kroatië of andere oorden gaat, krijgt van Privé de adresjes waar je aan ‘celeb spotting’ of ‘sterren spotten’ kunt doen: je zult daar hoogstwaarschijnlijk Daniëlle van Aalderen treffen, maar ook Gerard Joling, Wendy van Dijk, de Borsato’s, Estelle Cruyff, Ruud Gullit, om maar te zwijgen van buitenlandse beroemdheden als Paris Hilton, Beyonce, Tom Cruise, Angela Jolie, prins Harry, koning Albert, Justin Bieber, George Clooney, David Beckham. De afgelopen jaren is die categorie buitenlanders in Privé naar mijn indruk sterk in belang toegenomen, vermoedelijk ook een gevolg van toenemende mondialisering. De lezers van Privé kijken wel degelijk soms over de grenzen van de Hollandse binnenkamer.
Hoeveel het koningshuis ook op ‘ons’ lijkt en wij op het koningshuis, er gaat nog steeds een speciale glans uit van wat in de roddelpers de ‘gekroonde hoofden’ worden genoemd. Associatie met een prins of prinses betekent nét iets meer dan met een soapsterretje. BN’ers klampen zich vast aan de jaspanden van het koningshuis in hun streven naar opwaartse mobiliteit, om zich des te sterker te kunnen onderscheiden van de ‘massa’. We zien hier de machinaties van de ‘professional celebrities of the entertainment world’, zoals ze in de Verenigde Staten worden aangeduid. Ik citeer een stokoude uitspraak van de beroemde socioloog C. Wright Mills: ‘Beroemdheden zijn namen die geen nadere toelichting nodig hebben. Waar ze ook komen, ze worden overal herkend en die herkenning is gemengd met opwinding en ontzag. Alles wat ze doen heeft publiciteitswaarde. Ze vormen het materiaal waar de massamedia en de amusementsindustrie op draaien. Als het op een bepaald moment afgelopen is, stoten de mensen elkaar wel eens aan en vragen “ken je die nog?’” Dat betekent beroemdheid’.
Magnetische werking
Het sterrensysteem draait op deze celebrities: mensen die zich toegang weten te verwerven tot de hoogste kringen in de samenleving door bepaalde prestaties op een beperkt gebied. Kakelende tv-sterretjes worden de minnares van een topindustrieel, popzangers zijn kind aan huis bij koningen en prinsen, dj’s zijn de beste vrienden met de minister. Van het sterrensysteem gaat een magnetische werking uit: ons kent ons, kampioenen gaan met andere kampioenen om. Privé doet verslag. In het speciale Zomernummer een lijst van de 15 rijkste (‘en lekkerste’) vrijgezellen, aangevoerd door Alwaleed bin Talal bin Abdul Aziz al Saud, goed voor bijna 20 miljard; de beschrijving van zijn achtergrond eindigt met de oproep ‘Go for it! Eh, him!’ Soms vind je een verslag van zo’n geslaagde coup: Jacira laat weten dat ze zwanger is geraakt van voetballer Jetro Willems, die daardoor zijn geliefde Samantha is kwijtgeraakt. ‘Ze vertelt dat ze de jackpot heeft gewonnen nu ze zwanger is, werken of school hoeft niet meer, dit wordt mijn hele leven shoppen en mooie spulletjes aanschaffen en anders staat me een mooie alimentatie te wachten’. Het lijstje rijke vrijgezellen wordt in hetzelfde nummer gecompenseerd door een lijst van de ‘tien mooiste vrouwen ter wereld, sexy & stunning’. De verhouding tussen de geslachten lijkt oerstabiel in de wereld van beroemdheden.
Volstrekte wereldvreemdheid
De democratisering van de monarchie heeft nogal wat dubbele bodems, zoals we zien. Het opvallendste kenmerk van het sterrensysteem is misschien wel de volstrekte wereldvreemdheid die uit de kolommen van de roddelpers opstijgt. In letterlijke zin krijgen we een nietsdoende klasse voorgeschoteld, met aan het hoofd een koning en een koningin. Privé is niet het medium dat verslag doet over de vluchtelingencrisis, oorlog, geweld, milieu, migratie, minderheden, terrorisme. Als simpele lezer heb je geen clou hoe de afgebeelde beroemdheden in hun levensonderhoud voorzien, ze hebben allemaal mooie auto’s, dure huizen en, vooral, schijnbaar onbeperkte zeeën van tijd.
Privéproblemen zijn particuliere relatieperikelen (‘hij of zij gaat vreemd’), zorgen over de gezondheid (‘hoe blijf ik slank’) en – in het algemeen – keuzeproblemen: waar ga ik heen met vakantie, welke cocktail moet ik drinken. In Privé onthullen de sterren hun ‘ultieme zomeravond’: dineren in de bergen, uitgebreide strandlunch, met vrienden op stap, op het strand hangen, chillen bij kampvuur, goed glas wijn, relaxen in achtertuin, avondlucht opsnuiven, genieten met geliefden. In de wereld van beroemdheden wordt niet nagedacht, niet gelezen, niet naar muziek geluisterd; hooguit gepuzzeld – zowel Privé als Story bieden in ieder nummer speciale puzzelbijlagen. De lezers van de bladen kunnen zich vergapen aan de ‘mysteries van onze aarde: verschijnselen die niemand kan verklaren, ondanks al onze wetenschappelijke kennis’. Zeilende stenen, langneuzige Schotse honden die zelfmoord plegen, de nooit opgehelderde identiteit van Babushka Lady. In het Zomernummer een onthullende vooruitblik naar de wereld over honderd jaar. Wij zullen het niet meer meemaken, maar misschien kunnen we er van dromen: altijd eten wat we willen en zoveel als we willen en toch nooit dik worden, maar vooral: ‘voor altijd jong en nooit meer eenzaam’.