In deze speciale aflevering van De Appeltjes gewijd aan het thema ‘De Macht van het Matriarchaat’ aandacht voor drie markante vrouwen met ieder een getroebleerde relatie tot de Oranje-monarchie: Greet Hofmans, Henriette Boas en Georgina Mosselmans. Te beginnen met Greet Hofmans, de mystieke leidsvrouw van Koningin Juliana: Kan haar laatste wil dan toch nog in vervulling gaan?
Tekst: René Zwaap
Voor haar dood in 1968 had Greet Hofmans twee wensen laten vastleggen: ze wilde ‘geen graf, geen steen’ en ze wilde dat de belevenissen van haar en haar groep volgelingen (verzameld in besloten bijeenkomsten in aanvankelijk het jachtpaleis ’t Oude Loo en later in het hotel Figi in Zeist in het zogeheten ‘Open Veld’) geboekstaafd zouden worden in wat zij noemde ‘een logboek’ . Daarin moest ‘alles precies zo worden verteld zoals het is gegaan’. Ze bepaalde ook dat dat boek in zeer beperkte oplage (niet meer dan 50) diende te worden gedrukt, in wit lamsleder gebonden, en dan opgestuurd aan een zeer select gezelschap. In dat verband noemde zij de namen van Juliana (‘de koningin die zeer open is voor alles wat met het gewone woord te maken heeft’), Krishnamurti, als ook ‘de regerende paus, de gezamenlijke loges van vrijmetselaars van de gehele wereld, het Theosofische hoofdkwartier in Bombay, Soekarno, Weinreb, en het hoofd van de synagoge’.
Beide wensen werden niet gehonoreerd. Margaretha Hofmans – ‘helderhorend’ medium, ‘doorgeefster’ van wenken van gene zijde – heeft wel degelijk een graf gekregen – ze ligt, tegen haar wil, op de Amsterdamse begraafplaats Zorgvlied, met steen. En dat logboek – het is nooit verschenen. De met dit werk belaste auteur was de Wassenaarse architect Koos de Vries (1905-1984), Hofmans-adept van het eerste uur. De Vries deed veel onderzoek, verzamelde foto’s, praatte met zoveel mogelijk betrokkenen, maar de verschijning van het logboek bleef uit. Het heette ‘verdwenen’. Definitief? Mogelijk niet. In het bronnenmateriaal van zijn verleden jaar verschenen studie ‘De geest van het Loo’ noemt royalty-journalist/historicus Han van Bree in enkele noten ‘Het logboek van het Oude Loo en van het Open Veld’. Hij kreeg de documenten van de weduwe van Koos de Vries ter inzage.
Kroondocument
Van Bree lijkt niet te beseffen dat hij daarmee een kroondocument in de handen had – hij citeert er tenminste weinig uit en vermeldt niet de context – maar verheugend is zijn mededeling dat het stuk net als andere door hem geraadpleegde privé-archieven van mensen uit de inner circle van ’t Oude Loo en het Open Veld binnenkort voor het publiek toegankelijk wordt in de collectie van de Universiteit van Amsterdam. Wellicht kan de laatste wens van Greet Hofmans dan toch nog in vervulling gaan, en kan het logboek alsnog in wit lamsleer op de post, zij het dat de adressanten Krishnamurti, Soekarno, Weinreb en Juliana er niet meer zijn om het in ontvangst te nemen.
Voor wie zich verwondert over dat intrigerende rijtje: logica zit er zeker in. Greet Hofmans was in haar jonge jaren voor de oorlog een geestdriftig theosofe en een trouw bezoekster van de zogeheten Sterren-kampen in Ommen waar de Indiase goeroe Jiddu Krishnamurti werd aanbeden als de nieuwe Messias. Intrigerend is ook de naam van Soekarno: wat moest de voormalige president van het onafhankelijke Indonesië met het verslag van de opkomst en ondergang van de spirituele denktank onder leiding van Hofmans en haar vertrouweling Wim Kaiser, die voor zoveel politiek tumult zou zorgen tijdens de zogeheten ‘Greet Hofmans-affaire’? Speelde op de achtergrond van de Soestdijk-crisis dan wel degelijk een groter geopolitiek thema en was het vraagstuk van de Indonesische dekolonisatie de ware reden van de legendarische strijd tussen Juliana en Bernhard?
Belangrijke persoonlijkheden
De naam van Frederik Weinreb op de lijst zal bij velen ook vraagtekens oproepen als naamgever van een affaire die Nederland na de Greet Hofmans-affaire ook al zo heftig op de grondvesten deed schudden. Weinreb als joodse Nederlander direct na de oorlog veroordeeld vanwege collaboratie en in de ogen van velen was dat volkomen onterecht. Hofmans en Weinreb stonden op goede voet en in zijn autobiografische gedenkboek Meine Revolution – 1990, alleen in het Duits verschenen – staat de schriftgeleerde uitgebreid stil bij Hofmans en haar omgeving, die hij had leren kennen als spreker op de bijeenkomsten van het Open Veld. ‘Het waren, zoals ik al aanduidde, de meest belangrijke persoonlijkheden uit de Nederlandse samenleving: ministers, professoren, ondernemers, artsen, psychiaters, kunstenaars. […] Vaak had ik het gevoel, ze sporen niet, ze zijn tamelijk krankzinnig, Maar dan toch, de samenleving, de staat, wordt door zulke mensen geregeerd. Meestal overschat men dat soort mensen, maar ze zijn soms onvoorstelbaar trouw en eerlijk’.
Nieuw tijdperk
Hofmans was onder de indruk gekomen van Weinrebs mystieke hoofdwerk De Bijbel als schepping, schrijft Weinreb. Toen hij het manuscript voor het boek aan Hofmans had overhandigd bij hun eerste kennismaking zei Hofmans: ‘Kijk, dat is de brandende braamstruik. Dat zoiets naar Nederland kwam, dat is een ware uitverkoring. Gelijk drukken en uitgeven, zonder aarzeling. Kijk naar de hoofdstukken. Ze branden als een lopend vuur […] Uw boek luidt een nieuw tijdperk in. Dat zal de wereld weten. Zulke geboortes merken de mensen helemaal niet. Maar de gevolgen zullen ze wel ervaren. En hoe! Ik hoeft zoiets helemaal niet te lezen. Dat weet ik’.
Weinreb vertelde Hofmans daarop van zijn problemen met de Nederlandse justitie en het feit dat hij daarom naar het buitenland was uitgeweken. Maar ook dat verraste Hofmans niet: ‘En hoe ik dat weet! Dat weten we allemaal toch. Ervaart u het niet als normaal, als rechtvaardig, dat u moeilijkheden met Nederland heeft? Had u soms precies willen zijn hier? Daar hebben we toch de dommen voor, de beperkten, de drukdoeners. Daar bent u voor behoed’. Zijn martelgang met de Nederlandse autoriteiten en publieke opinie was toen nog lang niet teneinde, maar kennelijk bleef Hofmans Weinreb steunen tot de laatste snik, anders had zijn naam vermoedelijk niet op de exclusieve ontvangerslijst voor het logboek gestaan.
Voorhoede
Dat ook Juliana op de ontvangerslijst stond, hoeft niemand te verbazen. Na de crisis van 1956 hebben vorstin en haar raadgeefster naar verluidt nooit meer oog in oog gestaan, maar de spirituele verwantschap bleef. Tekenend daarvoor is de tekst van een kerstkaart die Juliana in 1991 schreef aan haar voormalige hofdame Rita Heeckeren van Molecaten-Pennink, van wie zij in 1956 ook gedwongen afscheid moest nemen, evenals van Rita’s echtgenoot, baron Walraven Heeckeren van Molencaten, die tot dan toe als de particulier secretaris van de koningin had gediend. ’Wat waren wij op het Oude Loo toch een bevoorrechte mensen’, schreef Juliana op die kerstkaart, die Han van Bree vond in het archief van de Van Heeckerens. ‘Een voorhoede. Nu zijn er zó veel mensen die zo denken, telkens ontmoet je ze.[…] Irene is zo’n diep iemand. Ze heeft vanzelfsprekend iedere band met de RK Kerk verbroken – maar ook, hoeveel katholieken denken er niet zoals wij, de bevoorrechten van de voorhoede.’
Ware toedracht Hofconflict
De komende vrijgave van (de voorbereidende notities van) het logboek van Koos de Vries in het ‘Oude Loo-archief’ van de universiteit van Amsterdam is nog wel om andere redenen spannend. Van Bree citeert in een noot bijvoorbeeld over de ware toedracht van het hofconflict uit de notities voor het logboek. Volgens een anoniem verslag in het archief-De Vries, lag aan het conflict mede ten grondslag dat ‘doorgeefster’ (DG) Hofmans zich niet voor Bernhards karretje wilde laten spannen: ‘Aan DG deed de Prins verschillende beloftes indien zij bereid zou zijn hem te steunen bij verschillende acties welke hij wilde ondernemen, welke echter niet de instemming hadden van de Koningin. Hij ging hierbij zelfs zover DG ronduit te vragen te trachten de koningin hieromtrent van mening te doen veranderen. Nadat DG dit weigerde ontstond tussen haar en de Prins een grote spanning’.
Wat zou Bernhard dan precies aan Hofmans hebben gevraagd om bij zijn vrouw gedaan te krijgen? Wilde Juliana daarom scheiden van Bernhard? Van Bree noemt het niet, maar wellicht wordt dat duidelijk zodra de door hem geraadpleegde archieven openbaar zijn gemaakt (rené zwaap).
Een foto met een luchtje
Han van Bree nam bovenstaande foto op in zijn proefschrift met als bijschrift: ‘Greet Hofmans kijkt op 7 juli 1949 met de prinsessen Beatrix (links) en Irene (rechts) naar de feestelijkheden in de tuin van Paleis Soestdijk vanwege het koperen huwelijk van koningin Juliana en prins Bernhard’. Maar is dit wel Greet Hofmans? De directe familie van de Amsterdamse mystica verklaart zeer beslist van niet. De vrouw op de foto lijkt fysiek in het geheel niet op de eerder tengere Greet Hofmans en zij zou ook zeer beslist niet als kindermeisje zijn ingeschakeld. Dat paste niet bij haar statuur. Maar de vrouw op de foto draagt wel hetzelfde soort kleren als de raadgeefster van Juliana en ook haar kapsel stemt overeen. Een staaltje ‘black propaganda’ uit de school van Sefton Delmer, Bernhard’s spindoctor tijdens de Hofmans-crisis? Eerder nam historicus Cees Fasseur de foto op in zijn boek ‘Juliana en Bernhard’ (2008) als aanvullend bewijs voor zijn zeer negatieve portret van Greet Hofmans. Tekenend voor Hollandse historiografie: men schrijft over iemand van wie men kennelijk niet eens het uiterlijk kent.
De geest van het Oude Loo, Juliana en haar vriendenkring 1947-1957, geschreven door Han van Bree, verscheen bij uitgeverij Conserve, , 479 blz., ISBN 978 905 429 269 2 , prijs € 34,99.