Thom deLagh, de huisdichter van tijdschrift De Republikein, bezocht de tentoonstelling Dynastie, portretten van Oranje-Nassau in het Koninklijk Paleis op de Dam en raakte gefascineerd door het portret van een onbekende schoonheid in de hofhouding van Amalia van Solms, echtgenote van stadhouder Frederik Hendrik,alias ‘de Stedendwinger’.
Tekst: Thom deLagh
Bepaald aantrekkelijk leek het mij niet, een expositie van portretten van Oranje-Nassau. Een schier eindeloze reeks prinsen, stadhouders, koningen en koninginnen die onvermijdelijk doen terugdenken aan de verplichte kost op de lagere school toen het nog usance was om tere kinderzielen bloot te stellen aan hagiografische vertellingen over de heldendaden van de Oranje-Nassaus.
Daarenboven zijn de meeste portretten ook in de reguliere tentoonstelling te aanschouwen. Weliswaar niet met de uitgebreide omschrijvingen waarmee zij nu voorzien zijn, maar daar had ik toch al genoeg van gehad.
Echter, te midden van al dit royalistisch bombastische geweld, trof ik in de oostelijke galerij een twaalftal kleinere portretten (gem. 75 x 60 cm.) aan uit de collectie van Huis ten Bosch. Allemaal geschilderd door een van Carvaggio’s meest begaafde volgelingen Gerard van Honthortst (1592-1656). Het betreffen allemaal portretjes van vrouwen en meisjes uit de omgeving van Amalia van Solms (1602-1675), echtgenote van stadhouder Frederik Hendrik van Oranje, en tevens zijn achternicht. Niets vreemds natuurlijk in deze kringen.
Het leuke is dat van de oorspronkelijke reeks van 24 portretjes die in opdracht van Amalia zijn geschilderd, er van een groot aantal niet bekend is wie ze zijn. Het feit dat ze allemaal op min of meer de zelfde manier geportretteerd zijn, qua compositie en houding, maakt het nog lastiger. Daarbij komt dat het tot in ver in de negentiende eeuw niet per se noodzakelijk was dat een portret moest lijken. Wilhelmina van Pruisen, moeder van koning Willem I, klaagde rond 1820 nog in een brief aan haar koningszoon dat er geen enkel portret was dat ook maar enigszins op hem leek.
Daadkrachtig type
Maar terug naar de twaalf portretjes van Amalia van Soms in het Paleis op de Dam. Amalia, waarschijnlijk niet voor niets naamgeefster van onze toekomstige koningin, was een tamelijk daadkrachtig type. Iets wat overigens wel vaker voorkomt in de geschiedenis van de Oranje-Nassaus. Relatief veel vrouwen hebben de broek aan.
Afkomstig uit een wat verarmde en niet erg relevante tak van de Oranje-Nassaus, wist Amalia na haar huwelijk het hofleven op te waarderen door het invoeren van uitgebreide ceremoniën en gedragsregels (het nogal vrijpostige liefdesleven van Frederik Hendrik was pardoes voorbij). Daarnaast liet zij vele paleizen bouwen, waaronder Huis ten Bosch, legde een aanzienlijke kunstverzameling aan (Rubens en Honthorst hadden haar voorkeur) en zij kreeg het voor elkaar zich een enorme politieke macht toe te eigenen.
De reeks portretten die zij liet maken door Honthorst zijn overduidelijk niet bedoeld voor propagandistische doeleinden doch veeleer een persoonlijke verzameling portretjes van haar dierbaren. Onder hen bevinden zich dames als Louise Hollandia van de Palts, prinses van Bohemen en de Portugese prinses Mauritia Eleonora, maar dus ook dames die tot op heden onbekend zijn gebleven.
Een portret, uit 1636, trof mij in het bijzonder (zie afbeelding). De meeste geportretteerde dames blinken bepaaldelijk niet uit in schoonheid, soms druipt de inteelt er van af. Maar deze dame heeft een serene schoonheid, een kunstig gevlochten pony, een prachtige paarlen ketting om haar nek, een Mariablauwe zijden jurk afgezet met wit kant en de handen vroom gevouwen. Alleen het ietwat gekunsteld bloemstukje in heur haar dissonneert een beetje. Mijn gedachten dwalen af. Wie was zij, deze Hollandse Mona Lisa, wat was haar verhouding met Amalia van Soms? Wat maakte haar zo belangrijk dat Amalia aan grootmeester Gerard van Honthorst opdracht gaf haar te zo fijn en teder te schilderen?
Na diepgaande bestudering van het portret, denk ik het te weten. Het was een zeventiende eeuwse Mata Hari, die zich met haar schoonheid en vrouwelijke list had weten in te werken in de omgeving van Amalia van Soms en dus ook van stadhouder Frederik Hendrik. Zij was de ultieme kans om het hof van Oranje-Nassau met haar verraderlijke verleidingen te ondergraven. Zij was voorbestemd om de ware hoedster van de Republiek te worden. Maar de licht melancholische blik in haar ogen verraadt al dat haar missie tot ondergang gedoemd was. De machtige clan wist haar te ontmaskeren en uit onze nationale geschiedenis te verwijderen. Zij is altijd de grote onbekende gebleven en zal dat immer blijven. Alleen haar schoonheid werd het nageslacht gegund.
Ik weet natuurlijk dat mijn bespiegelingen op niets gebaseerd zijn. Maar het is o zo mooi weg te dromen bij de mysterieuze schoonheid van het onbekende. En juist dat maakt de expositie ‘Dynastie, portretten van Oranje-Nassau’ de moeite waard. Bekijk die twaalf portretjes van Honthorst en droom weg bij de gemiste kans op de ware republiek.
