In Nederland is de vrees nog groot dat met de invoering van het correctief referendum de poorten van de hel wijdopen gaan. Maar in het referendumland bij uitstek Zwitserland blijkt directe democratie steeds vaker een uitweg uit de doodlopende steeg van het populisme.
RENÉ ZWAAP
‘Hoi Alice und grüezi mitenand!’ Zo begon de voormalige Zwitserse Bondspresident Ueli Maurer, parmantig opgesteld voor een Zwitserse vlag, op zijn allergemoedelijkste ‘Schwitzerdütsch’ zijn videoboodschap aan het verzamelde congres van de Alternative für Deutschland (AfD). Het was aan de vooravond van de Duitse Bondsdagsverkiezingen en met ‘Alice ‘ bedoelde de 74-jarige oud-politicus van de Schweizerische Volkspartei (SVP) natuurlijk Alice Weidel, de ‘iron lady’ van de AfD, onder wier leiding de voormalige extreemrechtse splinterpartij is uitgegroeid tot de grote nieuwe speler in de Duitse politiek.
Weidel onderhoudt nauwe banden met Zwitserland. In de Zwitserse bedevaartstad Einsiedeln in het ‘oerkanton’ Schwzy woont ze samen met haar twee kinderen en haar Zwitserse partner, filmregisseuse en actrice Sarah Bosshard, die in Sri Lanka is geboren en als adoptiekind in Zwitserland is beland. Weidel maakte er nooit een geheim van dat het beginselprogramma van de AfD bij de oprichting van de partij in 2015 in hoge mate schatplichtig is aan dat van de SVP. Beide partijen zijn klant van het pr-bureau GOAL AG in het Zwitserse Andelfingen, dat ook de Oostenrijkse zusterpartij FPÖ van de zelfbenoemde ‘Volkskanzler’ Herbert Kickl bijstaat en momenteel in de aandacht staat van de Duitse Justitie vanwege omstreden miljoenenschenkingen aan de verkiezingskas van de AfD.
BRANDMUUR
De warme woorden van Ueli Maurer in zijn kleine peptalk voor de verzamelde AfD’ers kwamen op een moment dat in tal van Duitse steden tienduizenden mensen de straat op gingen uit protest tegen het pact dat CDU-leider Friedrich Merz in de Bondsdag had gesloten met de AfD voor verscherpingen van het Duitse asielbeleid. Tot dan hield het CDU zich gebonden aan de zogeheten Brandmauer, het ‘cordon sanitaire’ dat nog stamt uit de dagen van Angela Merkel, waarbij iedere vorm van politieke samenwerking met de AfD werd uitgesloten. Maurer keerde zich in zijn speech frontaal tegen deze protesten. ‘Da sollen plötzlich liebe Freunde, die wir seit Jahren kennen und schätzen, extrem geworden sein?’ vroeg hij zich af. En: ‘Duitsland dreigt het verkeerde pad op te gaan. Dat is gevaarlijk.’
Een paar jaar geleden weigerde SVP-godfather Christoph Blocher nog in een tv-programma plaats te nemen naast AfD-medeoprichter Alexander Gauland, van wie de uitspraak stamt dat de periode van Hitler-Duitsland als niet meer dan een beetje ‘Vogelschiss’ op ‘duizend jaar succesvolle Duitse geschiedenis’ moet worden beschouwd. Maar inmiddels is die schaamte voorbij. Alice Weidel, zelf kleindochter van een nazi-rechter in het bezette Polen, ageert al jaren tegen de ‘schuldcultus’ die na de Tweede Wereldoorlog aan het Duitse volk is opgelegd. Ze loopt daarbij in de pas met Björn Höcke, de leider van de AfD in de Oost-Duitse deelstaat Thüringen, die de gedenkplaats van de slachtoffers van de holocaust in het hart van Berlijn omschrijft als ‘het monument der schaamte’. In januari dit jaar werd Weidel geïnterviewd door haar nieuwe fan Elon Musk, en daarbij legde ze uit dat Hitler in werkelijkheid een socialist dan wel een communist was.
IDENTITAIR
In een bijdrage aan het Zwitserse internetmagazine Republik wijst de Duitse journalist Marco Maurer op de groeiende overeenkomsten tussen AfD en SVP. In beide partijen zijn enthousiaste geluiden te horen over het gedachtegoed van de Oostenrijkse ‘identitaire’ publicist Martin Sellner, auteur van een boek met een recept voor verplichte massadeportatie uit Europa van ingezetenen van allochtone herkomst. Sellner trad op 25 november 2023 als redenaar op bij een besloten bijeenkomst in het Duitse Potsdam, waar tal van AfD-leden aan deelnamen. Toen de bijeenkomst door toedoen van het journalistencollectief Correctiv bekend werd, leidde dat tot massale betogingen in tal van Duitse steden.
Maar de jongerenafdeling van de SVP in het Zwitserse kanton Aargau protesteerde fel toen dezelfde Sellner in maart 2024 tijdens een redevoering daar door de politie als ongewenste vreemdeling werd opgepakt en uitgewezen. Sellner was in Aargau op uitnodiging van de Zwitserse extreemrechtse protestbeweging Junge Tat, die telkens weer in de publiciteit weet te komen met spectaculaire acties, door bijvoorbeeld op het centraal station van Zürich te klimmen met protestleuzen tegen de ‘omvolking’. Bij de SVP heerste grote verlegenheid toen bleek dat de SVP-president van de partijafdeling in de stad Winterthur twee leden van de Junge Tat als medewerker bleek te hebben ingehuurd. ‘Inhoudelijk spreekt Junge Tat precies dezelfde thema’s aan als wij,’ verklaarde de voorzitter van de SVP-jongeren in Aargau. In Republik stelt Marco Maurer dat recente verkiezingsplakkaten van de SVP qua toonzetting eerder uit de nadagen van de Weimar-republiek lijken te stammen dan uit het gutbürgerliche Zwitserland.
NEUTRAAL
De omarming van de AfD door Ueli Maurer staat in een zekere Zwitserse traditie. Zwitserland heeft sinds 1815 met het Verdrag van Parijs de grondwettelijke plicht neutraal te zijn. Na de val van Napoleon zagen Engeland, Rusland, Oostenrijk en Pruisen het als geopolitiek belang dat Zwitserland nooit meer partij zou kiezen tussen de grootmachten. Zwitserland is daarom geen lid van de NAVO, maar het beschikt wel over een eigen leger en tot diep in de jaren zestig drong de legerleiding aan op de ontwikkeling van een eigen, Zwitserse atoombom. De Zwitserse neutraliteit is dus zeker geen pacifistisch fenomeen.
Hoewel gebonden aan een strikte neutraliteit, leefden er met name onder de elite van het Duitssprekende volksdeel sterke gevoelens van aanhankelijkheid aan de meest reactionaire politieke sentimenten die leefden in het Duitse buurland. Die zadelden de Zwitsers op met een grotendeels nog immer onverwerkt verleden. De legendarische journalist Niklaus Meienberg (1940-1993) specialiseerde zich in het omwoelen van die morele last en kwam daardoor telkens weer op ramkoers met de machtigen van het land, en niet in de laatste plaats ook bij de uitgevers en hoofdredacties van de bladen waarvoor hij schreef. De uitgever van de Tagesanzeiger legde hem een levenslang publicatieverbod voor alle media van het concern op nadat hij een ironisch artikel had geschreven over de absolute monarch van Liechtenstein, Zijne Doorluchtigheid Hans Adam II.
In 1987 stuitte Meienberg bij toeval op een verzameling brieven, geschreven door de Zwitserse generaal Ulrich Wille aan diens echtgenote, Clara Willen-Von Bismarck. De publicatie daarvan leidde tot een nationaal schandaal. Niet alleen bleek de generaal tijdens de Eerste Wereldoorlog als bevelhebber van de Zwitserse strijdkrachten geheel op handen van de Duitse krijgsmacht, van wier glorierijke overwinning hij diep was overtuigd, hij bleek ook nog eens een rabiate antisemiet en ideologische steunpilaar van de kinderroof door de Zwitserse autoriteiten onder de zigeuners van Zürich. De zoon van de generaal, ook Ulrich geheten en net als vader officier in het leger, was op 30 augustus 1923 gastheer van de veelbelovende Duitse politicus A. Hitler in de illustere villa Schönberg aan het Meer van Zürich, zodat deze voor een select gezelschap van Zwitserse militairen, bankiers en ondernemers fundraising kon doen voor zijn eerste poging tot staatsgreep in München in november dat jaar. Meienberg ontdekte daarnaast dat er binnen het Zwitserse leger grote zorgen bestonden dat generaal Wille behept was met aderverkalking en als ‘seniel’ moest worden beschouwd.
Het boek dat Meienberg op basis van zijn ontdekkingen schreef, Die Welt als Wille & Wahn, is tot op de dag van vandaag een doorn in het oog van de SVP. Naar aanleiding van het honderdste sterfjaar van generaal Wille publiceerde de voormalige SVP-politicus Christoph Mörgeli in februari dit jaar in weekblad Weltwoche (met als hoofdredacteur de eveneens aan de SVP verbonden Roger Köppel) een artikel ter protest tegen ‘de polemische vulgaire diagnose’ van Meienberg en stelde hij dat de arme generaal ‘slachtoffer was van een van de grootste politieke intriges van de twintigste eeuw’.
EU-REFERENDUM
De Schweizerische Volkspartei is al meer dan twintig jaar de grootste partij in Zwitserland en behaalde bij de laatste nationale verkiezingen in 2019 iets meer dan een kwart van de stemmen. De partij brak door in 1992, toen die zich bij een referendum over de toetreding van Zwitserland tot de Europese economische ruimte als enige grote partij in het nee-kamp schaarde en het soevereine Zwitserse stemvolk het voorstel tot toetreding met een krappe meerderheid van 50,3 procent afwees. Het was het finest hour van SVP-oprichter Christoph Blocher, die van 2004 tot 2007 lid was van de Zwitserse Bundesrat, en als hoofd van de firma Ems-Chemie een van de rijkste inwoners van Zwitserland werd.
Blocher is inmiddels met pensioen en vond in Roger Köppel zijn kroonprins. Onder leiding van uitgever-hoofdredacteur Köppel veranderde de Weltwoche van een gerenommeerd links-liberaal weekblad in de spreekbuis van de SVP: pro-Trump, pro-Poetin, tegen de EU, tegen ‘Umweltdiktatur’ en tegen Zelensky. Sindsdien werkt de SVP zich op tot een mondiale motor van de populistische politiek. In 2018 verwelkomde Köppel in een volgepakte hal in Zürich Trump’s voormalige propagandachef Steve Bannon als de nieuwe politieke Messias. Een jaar later liet hij in zijn blad Thierry Baudet kritiekloos leeglopen over de ‘ klimaatleugen’ en verleden jaar ontving hij zijn Hongaarse idool Viktor Orbán voor een spreekbeurt in het chique hotel Dolder in Zürich. De hoofdredacteur schept er groot genoegen in zijn oude linkse journalistenvrienden het bloed onder de nagels vandaan te halen. Epateren is echter aan inflatie onderhevig, dus jaar na jaar scherpt hij zijn opvattingen aan.
Recent kondigde Köppel aan dat hij leiding zal geven aan een nieuw SVP-referendumvoorstel ter torpedering van een broos raamverdrag dat de Zwitserse Bundesrat wil afsluiten met de Europese Unie. De Europees-Zwitserse relatie is sinds enige jaren aan erosie onderhevig en daar heeft Zwitserland aanzienlijk meer onder te lijden dan de EU: geen Europees geld voor onderzoeksprojecten van de vermaarde Eidgenössische Technische Hochschule (ETH) in Zürich, geen deelname van Zwitserse studenten aan internationale uitwisseling van het Erasmus-programma , importbeperkingen voor Zwitserse uurwerken, et cetera. In plaats van een EU- lidmaatschap sloten de Zwitsers in de loop der jaren 120 verschillende economische verdragen met Brussel. Maar die verdragen kwamen allemaal onder druk te staan toen de Europese Commissie van Bern eiste dat die allemaal zouden worden ondergebracht in één Raamverdrag. Na vijftien jaren van onderhandelingen kwam er uiteindelijk een massief document op tafel, maar een Zwitserse handtekening bleef uit.
VAZALSTAAT
Direct volgden importbeperkingen vanuit Brussel voor Zwitserse medische instrumenten en Zwitserse kaas. Recent bereikte de Bondsraad dan toch een akkoord met de EU, maar voordat dat kan worden bekrachtigd is eerst nog een referendum nodig. De SVP is van plan het voorstel door het stemvolk te laten torpederen. Köppel verkondigt dat dat Zwitserland zal degraderen tot een ‘vazalstaat’ als het door Europese rechters kan worden teruggefloten. Hij bepleit ook de uittreding van Zwitserland uit het Schengen-verdrag. Een nieuwe Wilhelm Tell lijkt opgestaan, dit keer niet in verzet tegen een hardvochtige Oostenrijkse landsheer, maar tegen Brusselse bureaucraten.
Feit is echter dat de SVP de laatste jaren stelmatig bakzeil haalt bij zulke anti-Europese referenda. In 2018 sneuvelde bijvoorbeeld de SVP- initiatiefwet ‘Schweizer Recht statt fremde Richter’. Strekking van dat voorstel was dat Zwitserland zich moest losmaken uit het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens, om te voorkomen dat Europese rechters in Straatsburg hun neus in Zwitserse aangelegenheden zouden steken. De SVP probeerde zo volkenrechtelijke obstakels weg te nemen om de politieke troefkaart van xenofobische sentimenten uit te spelen. 66,2 procent van het stemvolk wees het voorstel af. In 2020 sneuvelde eveneens het SVP-voorstel ‘Für eine massvolle Zuwanderung’, ook wel het Begrenzungsinitiative genaamd, dat een einde zou maken aan onder meer het vrije verkeer van personen tussen de EU en Zwitserland, met 61,7 procent tegenstemmers.
POLITIEK LABORATORIUM
De angst dat directe democratie het ideale instrument is voor de rattenvangers van de populistisch-rechtse politiek blijkt de laatste jaren – niet altijd, maar toch in toenemende mate – onterecht. De Amerikaanse Daniel Kinderman ziet Zwitserland daarom als ‘een politiek laboratorium’: de rauwe retoriek van de SVP glijdt af van de tefal-laag van het welbegrepen eigenbelang van het electoraat. Een grote rol bij die pacificatie van het populisme speelt ook de zogeheten Konkordanz, de verplichting in de zevenkoppige Bundesrat die het landsbestuur vormt – met het presidentschap per jaar roulerend onder de leden – ieder besluit gemeenschappelijk te nemen. Vanzelfsprekend betekent dat eindeloos compromissen zoeken, immer veel water bij de wijn en vooral veel traagheid. Maar het verkleint het populistische speelveld aanzienlijk, aangezien er geen ruimte is voor slechte verliezers die op de loop gaan met het ressentiment. Uiteindelijk is het de burger die per referendum de laatste stem heeft, al is die stem dan ook nog onderwerp van interpretatievrijheid. De invloed van de SVP is op die manier lang zo niet zo groot als haar machtspositie (twee zetels in de Bundesrat) zou doen vermoeden.
Daarnaast is de autonomie van de kantons die het land vormen zo sterk dat een centraal gestuurde populistische machtsgreep ook langs die weg aanzienlijk wordt bemoeilijkt. De Confoederatio Helvetica (CH) bestaat uit 26 kantons. Het jongste kanton, Jura, ontstond in 1967 na lang protest van de overwegend Franstalige inwoners tegen de overheersing door het tweetalige kanton Bern. Het leidde in de jaren zestig zowaar tot de oprichting van een heuse Zwitserse terreurorganisatie: het Front de Libération Jurassien (FLJ), met als drijvende kracht wijnhandelaar Marcel Boillat. Het FLJ begon onschuldig met bekladden van de Berner kantonsvlaggen op de openbare weg. Ook werd in 1963 een poging gedaan om de in het wapen van het kanton afgebeelde beer in de dierentuin van Bern te vergiftigen. Later ging het FLJ naar Algerijns voorbeeld over tot aanslagen met springstof op overheidsgebouwen en spoorlijnen. Boillat werd gearresteerd en tot acht jaar tuchthuis veroordeeld. Maar hij wist in 1967 uit zijn cel te ontsnappen en kreeg politiek asiel in Spanje, waar hij in 2000 overleed. Zijn inspanningen werden wel gehonoreerd: in 1979 werd de Jura na een referendum een zelfstandig kanton.Eigenlijk is Zwitserland een verenigd Europa in miniatuur. Het kleine Alpenland, qua oppervlakte vrijwel gelijk aan Nederland, herbergt maar liefst vier officiële taalgebieden: Duits, Frans, Italiaans en Reto-Romaans. Laatstgenoemde taal is een soort oer-Latijn dat alleen nog wordt gesproken in het kanton Graubünden en voor een gewis uitsterven werd behoed door de instroom van Portugese gastarbeiders, die de taal tamelijk moeiteloos bleken te kunnen oppikken. De grens tussen het Duitstalige gedeelte van het land (goed voor 63 procent van de bevolking) en het Franstalige (20 procent) wordt gevormd door de imaginaire Röstigraben, vrij naar het gerecht van geraspte aardappel uit de oven dat alleen in het Duitstalige gedeelte wordt genuttigd. Ten zuiden van de Gotthardpas leven de Italiaans sprekende Zwitsers; zij vormen 6,5 procent van de populatie.
Dit samengaan van volstrekt van elkaar verschillende culturen binnen één federatie was na het eind van de Tweede Wereldoorlog inspiratie voor Winston Churchill. ‘Churchill bewonderde de stabiliteit van het Zwitserse bestuurlijke systeem, dat met succes de gemeenschappelijke belangen van de bevolking met 26 cultureel verschillende en extreem onafhankelijke kantons in goede banen leidde,’ schrijft de Nederlandse historicus Felix Klos in zijn studie Winston Churchill: vader van Europa (2016).
EUROPA IN KANTONS
Zouden de EU-landen iets kunnen opsteken van het Zwitserse model? Al in de jaren zestig van de vorige eeuw ontwierp de Zwitserse cultuurfilosoof en christendemocraat Denis de Rougemont (1906-1985) een heel kantonstelsel voor een verenigd Europa. ‘Mijn ideaal – mijn Utopie – is dat Zwitserland op een dag toetreedt tot een Europese Unie die op federalistische basis is georganiseerd en afziet van oorlog als politiek instrument,’ schreef De Rougemont in zijn hoofdwerk La Suisse ou l’Histoire d’un peuple heureux (1965). ‘Er bestaat niet de geringste kans dat men dat ons zal aanbieden, wanneer wij Zwitsers er geen voorstel over doen. Maar bestaan er kansen, dat wij zo’n voorstel doen?’
De Zwitserse politica Gret Haller, erevoorzitter van de Schweizerische Gesellschaft für Aussenpolitik, bepleitte in haar in 2018 verschenen boek Europa als Ort der Freiheit een Europese versie van het Zwitserse stelsel van directe democratie en regionale autonomie als het ideale democratische alternatief voor de Europese Unie. Verregaande autonomie en zelfbestuur naar Zwitsers voorbeeld zouden redmiddelen kunnen zijn voor hedendaagse hete hangijzers in de Europese Unie, zoals de Catalaanse kwestie.
En zo is het goed nog eens de woorden van Stefan Zweig, tijdens de Eerste Wereldoorlog in ballingschap in Zwitserland, in zijn boek Die Welt von Gestern (1944) in herinnering te roepen: ‘Het Zwitserse idee van het samenleven van verschillende volkeren in dezelfde ruimte, zonder vijandigheid, deze wijze grondregel dat je door wederzijds respect en door oprecht nagestreefde democratie verschillen van taal en herkomst kan verheffen tot broederlijkheid – wat een voorbeeld was dat voor dat hele chaotische Europa van ons! Wijkplaats voor alle vervolgden, al eeuwen het vaderland van vrede en veiligheid, gastvrij tegenover alle opvattingen, terwijl het zijn eigen karakter zorgvuldig bewaarde – hoe belangrijk bleek het bestaan van deze enige bovennationale staat voor onze wereld te zijn.’
René Zwaap is hoofdredacteur ad interim van kwartaaltijdschrift De Republikein. Dit verhaal verscheen in april 2025 in het eerste nummer van jaargang 20 van De Republikein. Meer over Zwitserland in dit nummer: Daphne Meijer brengt de demonisering van het jaarlijkse World Economic Forum in Davos in kaart en in hetzelfde oord beleeft Sjoerd de Jongs’s complotprofessor Karel angstvisioenen met Klaus Schwab en C.G. Jung. Anton van Hooff over de historische wortels van het Helvetische eedgenootschap en de superieure ironie van Zwitserlands meest geliefde moderne schrijver Friedrich Dürenmatt. Kunstenaar Fredie Beckmans op bedevaart langs Belle van Zuylen, Michail Bakoenin, Jean-Jacques Rousseau en Johannes Calvijn en René Zwaap bezoekt het slot Arenenberg aan de Bodensee, de laatste verblijfplaats van koningin van Holland Hortense Bonaparte-de Beauharnais.