artikelen - Page 10

De vriendschap van Prins Bernhard en Pieter Menten

Published on

Wat was de band tussen oorlogsmisdadiger Pieter Menten en Prins Bernhard? Hun vriendschap begon in de jaren ’30 in een mondain Pools ski-resort, maar schoot de prins Menten na de oorlog ook te hulp om hem voor vervolging te behoeden?

Tekst: René Zwaap

‘Dat heb jij wel heel goed gedaan, jochie’,  sprak prins Bernhard in het voorbijgaan tijdens een Beaujolais-party in Loosdrecht  tegen journalist Hans Knoop. Het was 1978 en Knoop had net naam gemaakt met zijn aandeel in de rechtszaak tegen de schatrijke kunstverzamelaar uit Blaricum Pieter Menten. Deze was toen net veroordeeld wegens oorlogsmisdaden in Polen, na een jarenlange, slepende rechtsgang die heel Nederland in de ban had gehouden. Knoop herinnert zich de ontmoeting met de prins tijdens een telefonisch onderhoud met De Republikein:  ‘Het was een ontmoeting van hooguit anderhalve minuut toen ik op weg naar het herentoilet was en Bernhard er net vandaan kwam. We liepen tegen elkaar op, als het ware. Maar het was genoeg voor de prins om me dat complimentje te geven.’

Hotel Patria

 

Een complimentje met een speciale achtergrond, want Prins Bernhard en Pieter Menten blijken kennissen van elkaar. Knoop: ‘Al voor zijn huwelijk met Juliana heeft Bernhard Menten gekend. Hij is een aantal keren met hem wezen skiën in de mondaine Poolse wintersportoord Zakopane. Tijdens hun huwelijksreis in 1937 hebben prins Bernhard en Juliana Menten getroffen in hotel Patria in het Poolse Krynica, dat werd gerund door de beroemde operazanger en filmster Jan Kipura en diens echtgenote Martha Eggert, ook een ster van het witte doek. De prins en de prinses, die het hotel hadden geboekt onder een schuilnaam – de graaf en de gravin Von Sternberg – , maar die toch al snel werden geïdentificeerd door een Poolse journalist,  hielden tijdens hun verblijf in hotel Patria grote feesten waar de hele jetset en adel op af kwamen. Pieter Menten liep daar ook tussen, hetgeen niet zo vreemd was als je je bedenkt dat hij als grootgrondbezitter in Polen al voor de oorlog schatrijk was en hij kind aan huis was in dat hotel.’

De vriendschap tussen Menten en het koninklijke paar is des te meer opmerkelijk omdat Menten volgens een verklaring van de Israëlische journalist Haviv Kanaan, die hem als jongen had gekend in Polen, zou hebben verteld republikein te zijn en uit Holland te zijn vertrokken, omdat hij daar gevaar liep te worden gearresteerd. Tijdens het proces dat tegen hem werd gevoerd ontkende Menten dat verhaal overigens in alle toonaarden en wees hij juist op zijn goede banden met Bernhard.

Rookgordijnen

Hans Knoop: ‘Net als Bernhard was Menten gespecialiseerd in het optrekken van rookgordijnen rond zichzelf. Hij heeft altijd geschermd bepaalde zaken te weten van Bernhard, maar van daadwerkelijke onthullingen is het nooit gekomen. Dus het kon net zo goed allemaal bluf zijn geweest’.

Bluf of niet, de band tussen Bernhard en Menten blijft tot de verbeelding spreken. Zo is daar het verhaal dat Menten direct na de oorlog – toen hij in Nederland  was gearresteerd op verdenking van hulp aan de vijand – op speciale vrijspraak van prins Bernhard is vrijgekomen. Nadat Menten op 16 mei 1945 in Bloemendaal door de Binnenlandse Strijdkrachten was gearresteerd, en opgesloten in het Haarlemse huis van bewaring, zou Bernhard in een brief aan kapitein mr. L. Erades, de Militair Commissaris voor Inbewaringstelling en Vrijlating in het District Haarlem, hebben aangedrongen op diens vrijlating. Althans, dat verklaarde  mevrouw C. Koning-Stroink, de toenmalige chef de bureau van Erades tegenover de Commissie-Schöffer, die in 1977-1978 onderzoek deed naar de oorlogsmisdaden van Menten in Polen.

Mevrouw Koning vertelde de commissie zeer ontzet te zijn geweest over Bernhards brief: ‘Ik holde er ontzet mee naar mr. Erades en hij vertrouwde mij toe om zelf aan de Prins te schrijven, dat als de zaak van de heer P.N. Menten in behandeling was genomen wel zou worden meegedeeld of hij al dan niet in vrijheid zou worden gesteld’.

Hoe het ook zij, Menten zou op 13 oktober 1945 alweer worden vrijgelaten. Of dat te danken was aan de tussenkomst van de prins kon niet worden opgehelderd. Toen mevrouw Koning in januari 1946 het dossier-Menten weer in handen kreeg, was zowel de brief van Bernhard als de kopie van haar antwoord uit het dossier verdwenen.

Stadhoudersbrief

 

Ook speelt Menten een rol in het mysterie rond de mythische Stadhoudersbrief, het aanbod dat Bernhard tijdens de Tweede Wereldoorlog aan Hitler zou hebben gedaan om namens het Derde Rijk gouverneur van Nederland te worden. In zijn in 2014 verschenen boek Niets was wat het leek meldt historicus Gerard Aalders dat de beruchte (dubbel)spionne Leonie Brandt-Pütz Menten  in 1946 heeft verhoord, als ook Mentens Duitse handlanger SS-Oberführer Karl Eberhard Schöngarth Schöngarth, wiens Einsatzkommando  de moordpartijen in Polen uitvoerde waar Menten uiteindelijk voor werd veroordeeld. Schöngarth, die samen met Menten een profijtelijke handel opzette in van Joden geroofde kunst en ander waardevol bezit, kwam direct na de oorlog met verklaringen die Menten vrijpleitten van de oorlogsmisdaden waarvan de Polen hem beschuldigden. Maar toen hij zelf ter dood werd veroordeeld, scheen hij zijn houding tegenover zijn vroegere trawant te hebben gewijzigd. Aalders schrijft: ‘Leonie was bij verhoren van Menten aanwezig, maar die interesseerden haar op dat moment minder. Voor Menten ging ze zich pas interesseren toen die bij haar kwam om documenten te kopen, waarmee hij zich zijn tegenstanders van het lijf hoopte te houden’.

 

Politiek spel

 

Ten behoeve van Mentens advocaten schreef Leonie een ‘Verklaring betreffende P.N. Menten’, gedateerd 15 augustus 1946, Schöngarth, zo blijkt uit het document, had bij verhoren in de zaak-Menten belangrijke verklaringen afgelegd, maar waarover precies laat ze in het midden. Ook was er van ‘verschillende kanten’ geprobeerd Schöngarth valse verklaringen te ontlokken. ‘Verschillende kanten wil zeggen, dat er een groot politiek spel gespeeld werd van de eene kant en kleine spelletjes met bepaalde personen aan de andere kant. Over het politieke spel wensch ik U in landsbelang geen mededelingen te doen’, aldus Brandt in die verklaring.

Schöngarth  zou in 1946 op last van de geallieerden worden opgehangen. Voor zijn executie sprak hij met Leonie Brandt over een brief die Bernhard aan Hitler had geschreven met het aanbod ‘Gauleiter’ van Nederland te worden. Dat werd in 2003 tegenover Aalders bevestigd door Brandt’s toenmalige secretaresse Lientje T, die bij het verhoor aanwezig was geweest. Aalders: ‘Lientje had zich destijds niet verbaasd over het verhaal van Schöngarth, vertelde ze me. Ze had toen zoveel gehoord dat niets haar nog kon verrassen’.

Helaas kon de verklaring van Lientje T. niet nader worden geverifieerd. Verder noemt Aalders het intrigerende feit dat  mr. J.M. de Roy van Zuydewijn, de oom van de voormalige echtgenoot van prinses Margarita, griffier was bij het Bijzonder Gerechtshof waar de zaak-Menten diende. De Roy van Zuydewijn zou zijn gevraagd belastend materiaal over Bernhard weg te werken.

Velser Affaire

 

Behalve in de affaire rond de Stadhoudersbrief heeft de Zaak-Menten ook nog eens vertakkingen met een ander nooit opgehelderd schandaal waarin Bernhard een grote rol wordt toegedicht, te weten de Velser Affaire. Daarin gaat het om verhalen als zou er tijdens de bezetting een complot zijn geweest tussen hooggeplaatste nazi’s, Nederlandse politieagenten en kringen rond Prins Bernhard in Londen om communistische verzetslieden uit te schakelen. Hannie Schaft zou een van de slachtoffers zijn geweest van deze interne sabotage.  Menten deed het voorkomen alsof hij alles van deze affaire wist. Hij stelde dat minister van Justitie Donker, een PvdA’er, hem om die reden in 1952 had beloofd dat hij niet meer zou worden vervolgd. Donker  zou de raadsman van Menten in die tijd, dr. Kortenhorst (ook  bekend als voorzitter van de Tweede Kamer), beloofd hebben dat naar Mentens verleden geen verder onderzoek zou plaatsvinden. De weduwe van dr. Kortenhorst verklaarde tijdens het Menten-proces in de jaren ‘70 dat  minister Donker een brief aan haar man had gestuurd van die strekking. ‘Van Menten zijn we gelukkig af’, had haar man toen gezegd. ‘Hij zal verder zwijgen over de Velser affaire en minister Donker, die ik erg goed ken, zal die Poolse geschiedenis over Menten seponeren’.

Feestelijk ontmoetingspunt

 

Donker en Kortenhorst waren toen al overleden, dus nader opgehelderd kon ook dit verhaal niet. Menten zelf liet doorschemeren dat hij instructies vanuit Londen had gezien waarin stond hoe de linkse verzetsmensen dienden te worden uitgeschakeld. Die instructies waren volgens hem na zijn arrestatie uit zijn huis gestolen. Hans Knoop: ‘Menten was toen hij terugkwam uit Polen in 1943 een schatrijk man. Zijn kunstcollectie  die hij uit Polen meenam was drie treinwagonladingen groot. Zijn toenmalige huis in Bloemendaal was het feestelijke ontmoetingspunt voor hooggeplaatste nazi’s, van Seys Inquart, Rauter tot Schöngarth. Dus hij zal zeker op de hoogte zijn geweest over het een en ander. Maar het blijft opvallend dat van alle geheimen waarmee hij schermde, na zijn veroordeling nooit  een woord naar buiten is gekomen. Dat kan betekenen dat hij of helemaal niets wist, of dat hij toch besloot te zwijgen’.

Menten zat vijf jaar gevangen toen hij op grond van de ziekte van Alzheimer clementie kreeg. Dertig jaar geleden overleed hij in een verpleeghuis. Zijn villa in Blaricum werd later gekocht door megatycoon John de Mol.

You might be interested in

Dagkoers monarchie daalt

Willem-Alexander schijnt zich niet druk te maken om zijn dalende populariteit. Net als moeder Beatrix doet hij peilingen af als

Pleidooi voor een weerbare democratie

Published on

Wie op grond van het ondemocratische karakter van de monarchie voor de (her)invoering van de republiek in Nederland pleit, zal de democratie moeten toerusten met de middelen om zich teweer te stellen tegen haar vijanden – zowel van links als van rechts. De ondergang van de Republiek van Weimar maakt duidelijk dat de republiek de democratie niet noodzakelijkerwijs tegen haar vijanden beschermt.  

 

Tekst Kurt Haverkort

 

Op 12 februari 2017 is Frank-Walter Steinmeier gekozen tot twaalfde president van de Bondsrepubliek Duitsland. Hoewel voorgedragen door de regeringspartijen cdu/csu en spd, kon hij ook in de andere partijen op brede steun rekenen. (In de praktijk liggen de zaken iets ingewikkelder aangezien het kiescollege, de Bundesversammlung, is samengesteld uit de leden van de Bondsdag enerzijds en een gelijk aantal afgevaardigden van de deelstaten anderzijds, die in tegenstelling tot de Bondsdagleden niet per se worden afgevaardigd op grond van het lidmaatschap van een politieke partij, maar vanwege hun maatschappelijke verdiensten.) Als enige van de in de Bondsdag vertegenwoordigde partijen wees Die Linke de kandidatuur van Steinmeier bij voorbaat af om vervolgens een eigen kandidaat te nomineren: Christoph Butterwegge, emeritus hoogleraar politieke wetenschappen.

De beslissing van Die Linke een eigen kandidaat te nomineren, lijkt op het eerste gezicht een bewijs van haar democratische gezindheid: de verkiezing van een president heeft immers alleen zin wanneer er ook iets te kiezen valt. Maar wie de voorlopers van Die Linke (kpd, sed en pds) kent, weet dat democratische grondbeginselen niet behoren tot de tradities van deze aan het faillissement van de ddr ontsnapte partij. Er viel in de ddr immers bijzonder weinig te kiezen: de zetelverdeling in het parlement (Volkskammer) stond van tevoren vast en de kiezers konden alleen voor of tegen de door de sed samengestelde kandidatenlijst (Einheitsliste) stemmen. Om voor de kandidatenlijst te stemmen, hoefde je het stembiljet slechts dicht te vouwen en in de stembus te deponeren; wilde je tegenstemmen, dan moest je dit in het stemhokje aangeven (dit ontging de alomtegenwoordige veiligheidsdienst natuurlijk niet, waarna represailles volgden). Wie is opgegroeid met deze Oost-Duitse variant van ‘vrije’ en ‘geheime’ verkiezingen waarvan de uitslag bij voorbaat vaststond, wordt met andere woorden niet ineens de hoeder van de democratie door een tegenkandidaat voor het ambt van staatshoofd te nomineren.

 

 

Agenda 2010

 

Over de werkelijke reden voor de voordracht van een eigen kandidaat deed Die Linke niet geheimzinnig: Steinmeiers kandidatuur was voor haar onaanvaardbaar omdat hij als chef van de bondskanselarij betrokken was bij de totstandkoming van de Agenda 2010, de onder bondskanselier Gerhard Schröder ingeluide hervorming van het sociale stelsel en de arbeidsmarkt. De kandidatuur van Butterwegge was dan ook niet geheel toevallig aangezien hij een verklaard tegenstander van Schröders hervormingsbeleid was. Ook hierop lijkt weinig af te dingen, ware het niet dat Die Linke in dit opzicht weinig recht van spreken heeft, gelet op de economische en ecologische verwoestingen die men – zij het onder een andere naam – in ruim veertig jaar ‘socialisme’ in de ddr heeft aangericht. Terwijl de Duitse economie en arbeidsmarkt mede dankzij Schröders Agenda 2010 momenteel floreren, heeft men in het oosten van Duitsland nog altijd te kampen met de desastreuze gevolgen van ruim veertig jaar wanbeleid van de sed. Hoewel de motivering van Die Linke dus weinig steekhoudend is, wentelt de partij zich in haar eigen gelijk, zoals tot uitdrukking komt in het refrein van het Lied der Partei uit betere tijden: ‘Die Partei, die Partei, die hat immer recht.’

Ook bij de verkiezing van de bondspresident in 2010 had Die Linke een eigen kandidaat, Lukrezia Jochimsen, voor het ambt van staatshoofd genomineerd als tegenkandidaat van Christian Wulff (de kandidaat van cdu/csu en fdp) en Joachim Gauck (de kandidaat van spd en Bündnis 90/Die Grünen). Voor de vereiste absolute meerderheid had Wulff maar liefst drie stemmingen nodig. Wanneer Die Linke geen eigen kandidaat had genomineerd, maar zich eveneens achter Gauck had geschaard, was in plaats van Wulff beslist de ‘kandidaat van het volk’ (Gauck) tot bondspresident gekozen. Als voorvechter van de burgerrechten in de ddr was Gauck, die vanaf 1974 in de gaten werd gehouden door de Stasi, voor Die Linke echter onaanvaardbaar. En zo werd de mindere kandidaat (Wulff) – met dank aan Die Linke – tot bondspresident gekozen. Na Wulffs vervroegde aftreden in verband met een affaire uit zijn tijd als minister-president van Nedersaksen werd Gauck, dit keer ook gesteund door cdu/csu en fdp, in 2012 alsnog tot bondspresident gekozen. Aangezien Die Linke Gauck nog steeds niet gouteerde, nomineerde de partij opnieuw een volstrekt kansloze eigen kandidaat, ditmaal Beate Klarsfeld.

 

 

Opmerkelijke gelijkenis

 

Met name de verkiezing van de bondspresident in 2010 vertoonde een opmerkelijke gelijkenis met die van de rijkspresident in 1925 in de Republiek van Weimar. Hierbij verloor Wilhelm Marx (de kandidaat van Zentrum, spd en ddp) in de tweede ronde nipt van Paul von Hindenburg (de kandidaat van de rechts-conservatieve partijen). Wanneer de kpd niet hardnekkig had vastgehouden aan haar volslagen kansloze eigen kandidaat Ernst Thälmann, was Marx en niet Hindenburg de opvolger van de in 1925 plotseling overleden Friedrich Ebert geworden. Niet alleen was Hindenburg geen rijkspresident geworden, maar Adolf Hitler was in 1933 ook niet tot rijkskanselier benoemd (dat Hindenburg in 1932 als rijkspresident was herkozen, doet hieraan niets af). De geschiedenis had een heel andere, minder catastrofale wending genomen! Los van de terreur van Roter Frontkämpferbund en sa illustreert de opstelling van de kpd in 1925 dat de communisten evenals de nationaalsocialisten het spel volgens de regels van de democratie speelden met als uiteindelijk doel de omverwerping van de democratie. Zowel kpd als nsdap streefde naar de ondergang van de gehate Republiek van Weimar, waartoe beide alleen op het eerste gezicht ongelijke partijen desnoods eendrachtig samenwerkten.

Hiermee is niet gezegd dat Die Linke in navolging van de kpd streeft naar de omverwerping van de democratie, hoewel de Duitse veiligheidsdienst goede gronden heeft politici van Die Linke in de gaten te houden (wie hieraan mocht twijfelen, zij eraan herinnerd dat Die Linke zich onverminderd op Rusland oriënteert, alsof de Sovjet-Unie en de ddr nooit ten onder zijn gegaan). De parallel tussen de verkiezing van de bondspresident in 2010 en die van de rijkspresident in 1925 illustreert dat de Duitse communisten niets uit de geschiedenis hebben geleerd. Het getuigt van een zekere ironie dat Die Linke hiermee het gelijk van Karl Marx bevestigde, die in Der achtzehnte Brumaire des Louis Bonaparte schreef dat grote gebeurtenissen en personen uit de wereldgeschiedenis zich als het ware tweemaal voordoen: de ene keer als tragedie, de andere keer als farce.

 

Hindenburg

 

Met bovenstaande historische parallel wordt evenmin beoogd een vergelijking tussen Wulff en Hindenburg te trekken. Het gaat hier immers niet om beide gewezen presidenten als persoon, maar om het ambt van president. Dit kan het best duidelijk worden gemaakt middels het volgende gedachte-experiment. In het hypothetische geval dat in 2010 iemand als Hindenburg tot bondspresident was gekozen, was het gevolg hiervan niet dezelfde demontage van de parlementaire democratie geweest die uiteindelijk heeft geleid tot de ondergang van de Republiek van Weimar. De Bondsrepubliek is aanzienlijk robuuster dan de eerste Duitse republiek doordat men zich bij haar stichting in 1949 terdege rekenschap heeft gegeven van de tekortkomingen van de grondwet van 1919. In tegenstelling tot Die Linke hebben de opstellers van de Duitse grondwet met andere woorden wél lering getrokken uit de Duitse geschiedenis.

Hoe kon de Republiek van Weimar ontaarden in een dictatuur? Het antwoord op deze vraag ligt deels besloten in de bijzondere positie van de rijkspresident. Deze werd voor de duur van zeven jaar rechtstreeks door het volk gekozen. Overeenkomstig zijn legitimatie door het volk beschikte het staatshoofd over verregaande bevoegdheden: de rijkspresident benoemde en ontsloeg de rijkskanselier en had het recht de Rijksdag te ontbinden, reeds door de Rijksdag aangenomen wetten aan een referendum te onderwerpen en de inwerkingtreding hiervan voor de duur van twee jaar op te schorten. In geval van een ernstige verstoring of bedreiging van de openbare orde en veiligheid kon hij bovendien bij noodverordening regeren en de onder zijn opperbevel staande Reichswehr inzetten om de orde te herstellen. In het bijzonder van deze laatste bevoegdheid is in de laatste jaren van de Republiek van Weimar veelvuldig misbruik gemaakt: van 1930 tot en met Hitlers benoeming tot rijkskanselier in 1933 is uitsluitend bij noodverordening geregeerd waardoor de Rijksdag was uitgeschakeld en de rijkskanselier feitelijk bij de gratie van de inmiddels seniele rijkspresident regeerde. Vanwege deze enorme machtsconcentratie werd de rijkspresident ook wel Ersatzkaiser genoemd.

Hoewel de rijkspresident als Hüter der Verfassung gold, was hij uiteindelijk een belangrijke oorzaak van de ondergang van de Republiek van Weimar. Om de Bondsrepubliek eenzelfde lot te besparen, zijn de bevoegdheden van het huidige Duitse staatshoofd zeer beperkt. De bondspresident, die voor de duur van vijf jaar wordt gekozen, beschikt nauwelijks over politieke macht en zijn verordeningen en beschikkingen zijn slechts rechtsgeldig met het contraseign van de bondskanselier of de verantwoordelijke minister. Anders dan de rijkspresident wordt de bondspresident ook niet rechtstreeks door het volk gekozen, maar door een kiescollege dat uitsluitend voor dit doel bijeenkomt: de Bundesversammlung (zie boven). Een belangrijke reden hiervoor was dat men wilde voorkomen dat er een verkiezingsstrijd om het ambt van staatshoofd zou ontbranden waardoor de bondspresident de speelbal van partijpolitiek zou kunnen worden. (Met haar kritiek op Steinmeier en haar kandidatuur van Butterwegge bewees Die Linke dat ze als enige partij er niet voor terugdeinst het ambt van staatshoofd voor haar politieke doeleinden te instrumentaliseren.)

De ondergang van de Republiek van Weimar en omgekeerd het succes van de Bondsrepubliek onderstrepen het belang van een weerbare democratie. Maar wat is precies de relevantie hiervan voor Nederlandse republikeinen? Een belangrijk argument voor de republiek is dat deze een absolute voorwaarde voor een democratisch staatsbestel is omdat de monarchie per definitie ondemocratisch is. De ondergang van de Republiek van Weimar maakt echter duidelijk dat de republiek de democratie niet noodzakelijkerwijs beschermt tegen haar vijanden. Wie mede vanwege het ondemocratische karakter van de monarchie voor de (her)invoering van de republiek in Nederland pleit, zal de democratie dan ook moeten toerusten met de middelen om zich teweer te stellen tegen haar vijanden – zowel van links als van rechts. Anders bestaat het risico dat evenals in de Republiek van Weimar met de invoering van de republiek de democratie op het spel wordt gezet.

 

You might be interested in

De tragiek van de rechtse provo

Published on

Sinds de opkomst van het internet is hij een niet te onderschatten politieke kracht. De rechtse provo. Geen enkel instituut is veilig voor hem. Zijn opgevoerde motor draait 24 uur per dag op walging tegen ‘de linkse kerk’ en de ’Gutmensch’. De rechtse provo verkeert in de veronderstelling dat Nederland sinds de Tweede Wereldoorlog exclusief is geregeerd door de PvdA. Wanneer in Appelscha een hondje onder de bus loopt, krijgt Ad Melkert de schuld.

De rechtse provo is overtuigd van het aanstaande einde der tijden. En omdat uiteindelijk alles toch kapot zal gaan, neemt hij daar alvast een voorschot op. Hij is Engel der Wrake en ruiter van de Apocalyps tegelijk. Overuren draaiend achter zijn beeldscherm is de rechtse provo continu in de weer zondebokken te benoemen en voor zijn digitale vuurpeloton te plaatsen.

Decennia lang moest hij zwijgen in de goelag van de sociaal-democratie. Nu hij vrijuit spreken kan, schreeuwt hij het uit. Zijn mening is hem zo heilig dat hij zijn woorden het liefst allemaal in hoofdletters schrijft. De publieke omroep en NRC Handelsblad wekken zijn grootste weerzin op. Maar in het dagelijks taalgebruik volstaat hij met ‘de media’, voor welk begrip hij het enkelvoud hanteert. Samen met de PvdA ‘heeft’ de media het altijd gedaan bij de rechtse provo.

Ironie is in zijn universum non-existent. Zoals bij hem alle humor in de ban is gedaan. Het lachen is de rechtse provo al lang vergaan. Hoogstens komt de honende lach van de ultieme verachting nog over zijn lippen. Weltschmerz en nihilisme vechten om voorrang in zijn gekwelde brein. Iedere blik die hij op de knettergekke wereld werpt doet hem zeer. Hij is de profeet die in eigen land niet wordt geëerd. Hij is de eenzame verzetsman in de ondergrondse die in de nacht zijn virtuele bommen onder de spoorlijnen van de linkse elite plaatst. Maar wat als deze gemaskerde wreker helemaal niet alleen staat? Als hij niet die ene roepende in de woestijn is, maar wordt omgeven door een zee van rechtse provo’s?

Wat als hij niet underdog, maar überdog is?

In Amerika schopte een rechtse provo het tot eerste adviseur van de president. Ex-bankier Steve Bannon begon als uitbater van Breitbart, het digitale platform van de Amerikaanse rechtse provo, een nieuw leven als kruisvaarder tegen de elite: ‘Lenin wilde de staat vernietigen, en dat is ook mijn doel. Ik wil alles afbreken, en het hele establishment vernietigen’. Nu is hij ‘chief strategist’  van president Trump. En daar begint zich te wreken dat je als rechtse provo eigenlijk alleen maar tegen dingen bent. In het geval van Bannon tegen Hillary, een ziektekostenverzekering voor arme mensen, de Islam, Mexicanen, de New York Times en wetenschappers die zeggen dat het broeikaseffect bestaat.

Het probleem van een machtige positie is echter dat je wordt geacht ook ergens voor te zijn. En dat blijkt problematisch. Iets opbouwen is eerder iets voor die Gutmensch. En dus voert baas in het Witte Huis nog steeds campagne tegen Hillary en Obama. Bannon’s vroegere ideaal om het hele systeem te vernietigen zou heel wel kunnen uitkomen. Het lijkt er nu vooral op dat de regering-Trump ten onder zal gaan aan dilettantisme.

De tragiek van de rechtse provo is dat hij geen vrienden heeft.

You might be interested in

KONING VAN TRUMPLAND

De monarchistische beweging in de Verenigde Staten zet de kaarten op de Trumpdynastie. Invloedrijke techmiljardairs als Peter Thiel, lid van

Kathalijne Buitenweg (GroenLinks) wil gekozen koningin

Published on

Van de partijen in de Tweede Kamer voert alleen GroenLinks een openlijk republikeinse agenda. Ook het oude ideaal van een ‘gekozen koningin’ is weer helemaal terug van weggeweest. Maar het was niet om die reden dat Kathalijne Buitenweg, de nummer twee van de GroenLinkslijst, bedankte voor een lintje. En ze legt uit hoe je als republikein toch deel kan nemen aan de fameuze ‘Eikenhorstgesprekken’ van het koninklijk paar.

 Tekst Gijs Korevaar

Kathalijne Buitenweg is republikeinse, maar het is voor haar geen topprioriteit. Er zijn belangrijkere problemen in Nederland die eerder om een oplossing schreeuwen dan de constitutionele monarchie. Armoede, ongelijkheid, discriminatie, gelijke kansen. Het is voor die zaken dat de voormalige Europarlementariër haar rentree maakt in het politieke bedrijf. Een systeemdiscussie over monarchie of republiek moet dan maar even wachten.‘Het heeft voor mij geen prioriteit, maar het is natuurlijk wel zo dat het koningschap niet meer van deze tijd is’.

Op een uitnodiging enige tijd geleden om deel te nemen aan een ‘Eikenhorstgesprek’ – zoals de brainstormbijeenkomsten heten die koning en koningin met enige regelmaat beleggen in hun woonhuis in Wassenaar – is zij wel ingegaan. Het leek haar een interessante bijeenkomst die zij niet wilde missen. Het ging daar onder andere over Europa en ontwikkelingssamenwerking. ‘Maar ik voelde me wel genoodzaakt om vooraf te zeggen dat ik heel graag zou komen, maar dat ik eigenlijk een republikeinse ben. Mensen vinden het denk ik fijn dat er iemand is verbindt. Als de koning of koningin ergens komt, brengen zij iets bijzonders, iets extra’s. Maar we moeten gewoon een koningin kiezen. Geen president of zo, zoals in Frankrijk. Maar gewoon een koningin die met delegaties meegaat, die op bijeenkomsten verschijnt’.

 

Begonnen als grap

 

Dat gekozen koninginneschap begon ooit als een grap bij GroenLinks.Bij de oprichting van de partij in 1989 werd een standpunt over de monarchie zorgvuldig gemeden, omdat daarover onenigheid bestond bij de diverse politieke bloedgroepen. Waar de PSP mordicus tegen de monarchie was, weigerden CPN en PPR het idee van een republiek te omarmen. In 1993 leidde dat tijdens het partijcongres tot een gekscherend compromis van de ‘gekozen koningin’, dat daarna weer haastig van het programma werd afgevoerd, zoals er sowieso geen republikeins standpunt meer wed ingenomen. Nu staat in het verkiezingsprogramma weer dat Nederland op termijn een republiek worden. Om daar wat meer ’toeters en bellen’ dan wel ‘glitter en glamour’ aan te geven, spreekt Buitenweg graag van een gekozen koningin. Van het idee van een president krijgen veel Nederlanders toch koudwatervrees.

De politica, getrouwd met de Amsterdamse oud-wethouder Maarten van Poelgeest – partijgenoot – zit aan de keukentafel met een kopje thee. Zij straalt haar gebruikelijke energie uit, lijkt klaar voor de campagne, de verkiezingen van 15 maart en het Kamerwerk daarna. ‘Er is meer ruimte thuis nu mijn man geen wethouder meer is en de kinderen ouder’, vertelt zij. En vervolgens fel: ‘Maar stel je die vraag over ruimte thuis ook aan een man?’

 

Geen automatisme

 

Zij zat van 1999 tot 2009 tien jaar in het Europees Parlement voor GroenLinks. ‘Je krijgt dan automatisch een lintje. Samen met GroenLinks-collega Joost Lagendijk heb ik dat geweigerd. Want je krijgt het alleen maar omdat je tien jaar je werk hebt gedaan. Werk dat ik heel erg leuk vind. Als je ergens anders tien jaar goed werk verricht krijg je dat lintje niet. Ik vind dat een lintje moet worden gegeven omdat je iets bijzonders hebt gedaan. Niet automatisch’.

Na haar tijd in Brussel en Straatsburg trok zij zich terug uit de politiek. Zij verdeelde haar tijd tussen de universiteit van Amsterdam – zij promoveerde er vorig jaar op de vraag over bevoegdheden en vertegenwoordiging van het Europees Parlement – en verschillende bestuursfuncties. Ook werd zij lid van het College voor de rechten van de mens en voorzitter van de branchevereniging maatschappelijke kinderopvang. In die functies heeft zij zich vooral gebogen over discriminatie en uitsluiting. Moslima’s die geen stageplek kunnen vinden en dus hun studie niet kunnen voltooien. Geen werk vinden door een hoofddoek. ‘Vooral de hoorzittingen van het college vond ik heel leuk. Ik heb inmiddels mijn ontslag ingediend nu ik me opnieuw politiek heb geprofileerd. Het college mag geen onderdeel van een politieke partij zijn’.

‘Bij de kinderopvang heb ik verder gezien dat kinderen al vanaf jong geen gelijke kansen krijgen. Het kind van werkende ouders gaat vaak naar de dagopvang. Het kind van niet-werkende ouders gaat soms een paar uurtjes naar de peuterspeelzaal, en dan pas vanaf tweejarige leeftijd. De kinderen groeien zo niet gezamenlijk op. En die komen elkaar ook later als ze groter zijn niet tegen. Dat komt omdat de kinderopvang nu wordt gezien als dienstverlening aan ouders, die werken. Het is geen basisvoorziening waar iedereen recht op heeft. Dat moeten we veranderen’.

 

Was dat de aanleiding voor de terugkeer in de politiek?

Kathalijne Buitenweg: ‘Ik moest voor de kinderopvang veel in Den Haag zijn, praten met mensen, lobbywerk. En ja, dat heeft het politieke vuur weer aangestoken. Ik wil de ongelijkheid in de samenleving tegengaan. Discriminatie op de arbeidsmarkt. Discriminatie van zwangere vrouwen, gelijke kansen voor kinderen’.

 

De komende verkiezingen gaan vooral over cultuur en niet over economie, stelt een columnist. Eens?

Kathalijne Buitenweg: ‘De afgelopen jaren is de ongelijkheid toegenomen. De mensen zijn armer geworden, terwijl zij zien hoe anderen steeds rijker worden. Door de politieke keuzes zien mensen hun wijk verloederen, de wijkagent verdwijnen. Dat heeft geleid tot verharding en polarisatie. Mensen hebben minder vertrouwen in de toekomst, zorgen voor hun baan, hun kinderen. Laten zien dat het echt anders kan. Dat is waar voor mij de verkiezingen om draaien’.

 

 

You might be interested in

Republiek zoekt partij

‘Wat was de republiek mooi tijdens de monarchie’, was een gevleugeld gezegde tijdens de Franse revolutie. Het sentiment is ook

‘Wij Willem-Alexander, bij de gratie Gods’: Hedendaags Byzantisme

Published on

De pluralis maiestatis is het product van de kanselarij van Romeinse keizers. De manier waarop de senaat in Rome zich klein maakte voor de keizerlijke grootheidswaan maakte zonneklaar dat monarchie en rechtstaat principieel onverenigbaar zijn. Niettemin lijdt ook de Nederlandse koning nog steeds aan dit multiple personality-syndroom.

Tekst Anton van Hooff

‘Wij Willem-Alexander, bij de gratie Gods, Koning der Nederlanden, Prins van Oranje-Nassau, enz. enz. enz. Allen, die deze zullen zien of horen lezen, saluut! doen te weten…’

Bij deze aanhef van een koninklijk Besluit wrijft de lezer zich de ogen uit: waarom staat daar ‘wij’? Er is toch maar één erfelijk staatshoofd dat zich koning noemt? Vanwaar die vermenigvuldiging, die wordt voortgezet in de werkwoordsvorm ‘doen’ (te weten).

Dit zogeheten majesteitsmeervoud is altijd gebruikt door koningen, keizers en andere potentaten. Zo verklaarde Magaret Thatcher: ‘We have become grandmother’.

Nu wordt de eerste persoon meervoud in het dagelijks spraakgebruik ook wel gebruikt om ‘ik’ te verzachten. Zo zegt de leraar: ‘Voor de volgende keer maken we als huiswerk….’ Zelf maakt hij dat natuurlijk niets, maar hij sluit zich als het ware aan bij de lijdende leerlingen met dat inclusieve ‘we’ – niet ‘wij’! Dit ‘sociatieve’ meervoud werd al vroeg bij bisschoppen een subtiele manier om met gezag namens een geheel te spreken.

Meervoud van de majesteit

De onverbloemde pluralis maiestatis is het product van de kanselarij van Romeinse keizers. Eerst was het ‘wij’ logisch. Het kwam namelijk regelmatig voor dat keizers in duo’s of trio’s samen de macht uitoefenden. Hun edicten spraken dus terecht van ‘wij’. Zo vaardigden Constantijn de Grote en Licinius in februari 313 in Milaan een edict uit waarin ze het christendom verklaarden tot een geoorloofde godsdienst, religio licita. Het amechtig makende bureaucratenproza begint met ‘Toen gelukkigerwijze zowel ik Constantinus Augustus als ik Licinius Augustus te Milaan waren samengekomen en wij alles wat tot welzijn en publieke veiligheid strekte, in behandeling namen, beseften wij onder de andere zaken die voor veel mensen tot voordeel zouden zijn, en waarvan wij geloofden dat ze in de eerste plaats geregeld moesten worden, namelijk de eerbied voor de godheid, dat wij zowel aan de christenen als alle anderen de gelegenheid moesten geven de religie te volgen die ieder maar wilde.’

Al eerder had Gordianus III (regeerde 238-244) als een ‘wij’ edicten uitgevaardigd, maar aangezien hij dertien was toen hij keizer werd, kan hiermee nog het collectief dat hem omringde, zijn aangeduid.

Keizer Iustinianus afgebeeld in de basiliek van San Vitale in Ravenna

Geen twijfel is echter mogelijk bij Iustinianus (keizer 527-565). Hij regeerde volstrekt alleen en autocratisch, sprak over zichzelf in het majesteitelijk meervoud en vaardigde wetten uit ‘in de naam van Onze Heer Jezus Christus’. Het is dit byzantinisme dat Europese vorsten hebben bedreven, tot en met Willem-Alexander van Oranje Nassau. Ook de Gods genade (gratie) geeft de keizer al rugdekking: in liefde voor de mensheid heeft de goddelijke Voorzienigheid, Providentia, hem aangesteld.

Hoe het in de Romeinse geschiedenis zover is gekomen, illustreert perfect de principiële onverenigbaarheid van monarchie en rechtsstaat. Ten tijde van de Republiek (ca. 500-27 vC) berustte de soevereiniteit bij het Romeinse volk, de Populus Romanus. Alleen dat kon wetten, leges, sanctioneren, zoals die over landverdelingen, de leges agrariae. Bij stemming gaf het volk rechtskracht aan het wetsvoorstel dat was opgesteld en ingediend door (jaarlijks gekozen) ambtsdragers. Over dat voorstel en over alle politieke zaken mocht de senaat, waarin oude aristocraten en (ex)magistraten zitting hadden, formeel niet meer dan een advies uitbrengen. In de praktijk legde zo’n Senatus Consultum van de vroede vaderen veel gewicht in de schaal. Slechts een enkele keer had de volksvergadering de euvele moed een senaatsadvies te negeren. Maar in de formule Senatus Populusque Romanus, Senaat en Volk van Rome, werd uitgedrukt dat volksvergadering en senaat samen de staat uitmaakten. Nog steeds staat de afkorting SPQR op het straatmeubilair en riooldeksels van de stad Rome.

Toen de vorst kwam

In beginsel veranderde er niets toen Augustus in 27vC formeel erkend werd als de eerste burger met een algemene taak toezicht te houden op de staat. Maar volgens onze geschiedenisboeken begon toen het keizerschap, zij het in zijn milde vorm, die van het principaat. Een princeps was in het algemeen een ‘eerstnemer’ (primum en het werkwoord capere), dus de persoon van het initiatief. Zo was de princeps van de senaat degene die op grond van zijn waardigheid, meestal anciënniteit, in de vergadering het eerst mocht reageren op een voorstel van een magistraat. Natuurlijk was zijn mening heel bepalend voor de richting van het debat en de besluitvorming. Als Augustus en zijn opvolgers als eersten in de senaatszaal hun oordeel hadden uitgesproken, was er voor de senatoren nauwelijks ruimte om een afwijkende opinie te berde te brengen. Onder tirannieke keizers als Nero was weerspannigheid levensgevaarlijk, maar ook onder de zogeheten ‘goede’ keizers voegden de hoge heren zich grif naar de (veronderstelde) wil van de keizer. Geen wonder dat het woord princeps in de Europese talen ‘prins’ werd, in de zin van ‘vorst’. Bij ‘’prins’ denken de meesten nu aan ‘koningskinderen’. Dat komt omdat die al in de wieg worden opgeladen met vorstelijke waardigheden. Ook drs. W.-A. van Oranje Nassau was en is nominaal prins van de streken van zijn achternaam.

Als princeps was de keizer in alle opzichten dominant. Kandidaten die hij aanbeval waren zeker dat de benoeming door de senaat niet meer dan een formaliteit was. Het was namelijk de senaat die het stemrecht had, want onder het keizerlijk bewind verkommerde de volksvergadering snel. Formeel ging haar wetgevende bevoegdheid over op de senaat, maar in de praktijk was dit orgaan even tandeloos als de Opperste Sovjet. Het werd een applausmachine van senatoren die met elkaar wedijverden in het vinden van nieuwe vleierijen voor de keizer.

Majesteitsschennis

Een beruchte stok om onwelgevallige senatoren te slaan was een aanklacht wegens majesteitsschennis. In de Republiek was het de schending van de verhevenheid, maiestas, van het Romeinse staat geweest, bijvoorbeeld door officiële gedenkdagen niet in acht te nemen. Onder de keizer werd het begrip verengd tot wat het nog steeds inhoudt, schending van zijne majesteit de vorst. Zoals in Noord-Korea het niet afstoffen van de foto’s van de geliefde leiders een vergrijp is, werd in Rome iemand aangeklaagd omdat hij zich had aangekleed voor een portretkop van de keizer. Verklikkers speurden naar zulke uitingen van disrespect. Menigmaal liet een despotische keizer in geposeerde mildheid de berechting aan de senaat over. Dat orgaan beijverde zich dan om de gekwetste heerser ter wille te zijn door een doodvonnis te vellen. Soms voegde de tiran vervolgens smaad toe aan het onrecht door het vonnis te verzachten tot verbanning naar een afgelegen eiland.

De keizer schept recht

De keizer begon ook meer en meer recht te scheppen. Hij deed dat door een edict, dat in beginsel niet meer was dan wat het woord zei, een uitspraak. Maar meer en meer werden edicta wetten. Toen Caracalla in 212 per edict alle vrije bewoners van het Imperium Romanum tot Romeins burger maakte vaardigde hij natuurlijk in feite een rijkswet uit met verregaande consequenties.

Ook schiep de keizer recht door zijn antwoorden op vragen hem uit alle hoeken van het rijk door allerlei ambtsdragers werden gesteld. Zijn ‘terugschrijven’, rescriptum, gold als richtlijn voor het beleid in soortgelijke gevallen. Vermaard is het antwoord dat keizer Traianus aan Plinius de Jongere gaf toen deze hem als gouverneur van Bithynië vroeg wat hij met die lastige christenen in zijn provincie moest beginnen. Niet actief vervolgen, wel een proces aandoen aan lieden die worden aangeklaagd, maar niet ingaan op anonieme aanklachten, was het antwoord.

Tenslotte was er het keizerlijke gerecht. Al de apostel Paulus beriep zich op zijn Romeinse burgerschap om naar Rome te gaan om daar berecht te worden. Vonnissen van de keizer hadden precedentwerking voor het hele rijk. Sommige keizers namen de zaken die voor hun rechterstoel kwamen zo serieus dat ze er dagen mee bezig waren. Zo gold Antoninus Pius (keizer 138-161) als een ‘komijnensplitser’, Grieks voor ‘mierenneuker’. De keizer placht ook in rechtszaken te overleggen met zijn privéraad. Dit consilium bestond uit vrienden die hij uit zijn loopbaan had meegenomen, uit enkele senatoren, de gardeprefect en ook wel een prominent rechtsgeleerde. Er was dus geen scheiding van de machten. De keizer regeerde, vaardigde wetten uit en sprak recht.

Bij de gratie Gods

De ‘goede’ keizers van de tweede eeuw namen bewust terughoudendheid in acht. Tot aan de keizer-gladiator Commodus lieten ze de senaat zoveel mogelijk in zijn waarde. Verering als godheid wezen ze af. Pas na hun dood kregen ze de apotheose, waardoor ze divus werden met eigen tempels en priesterschappen. Natuurlijk profiteerde de opvolger, in de meeste gevallen de adoptiefzoon, van zo’n heiligverklaring, want hij was voortaan ‘zoon van de goddelijke’, zoals muntschriften en ere-inscriptie verkondigden. Maar in de loop van de derde eeuw, een tijd van crises, werd de keizer al tijdens het leven betiteld als ‘heer’, dominus, goddelijk, divinus, en alles wat met de keizer samenging was heilig, sacer. De latere christelijke keizers na Constantijn konden dat natuurlijk niet maken, maar zij regeerden bij de gratie Gods. Hun ongehoorzaam te zijn was nog erger dan een misdaad, het was zonde.

Fataal huwelijk

Zo kreeg het fatale huwelijk tussen kerk en staat vorm. Dit caesaropapisme werd in de Byzantijnse opvolgingsstaat van het Romeinse Rijk tot in het extreme doorgevoerd. We zien in Poetins Rusland de herleving van het oude instituut, maar ook West-Europa was en is er niet vrij van. Het Engelse staatshoofd is hoofd van de Anglicaanse Kerk. En in Nederland? Terwijl zijn zuidelijke collega ‘Koning der Belgen’ is, dus zijn soevereiniteit ontleent aan de volkswil, is het Nederlandse erfelijke staatshoofd als ‘Koning der Nederlanden’ vorst van een grondgebied met alles erop en eraan, en dat nog wel ‘bij de gratie Gods’ en in het keizerlijke majesteitsmeervoud.

You might be interested in

Oranje-blues

Published on

Appeltjes van Oranje (4)

Oranje Blues

door Manuel Kneepkens

 

In deze speciale aflevering van ‘De Appeltjes van Oranje’ staat dichter Manuel Kneepkens stil bij enkele cruciale momenten in de geschiedenis van het koningshuis.

 

Prins Lockheed

Prins, het hermelijn van je huid

niet dik genoeg

dit jachtseizoen

Nu beschermt

het Wereldnatuurfonds je niet

zeldzame diersoort…

Hoogheid

op ’t topje

van de apenrots

Naakt

op de Bilderberg-

conferentie

In het knoopsgat van hoeveel Blondines

bloesemde op

de anjer van je zaad?

Je hebt gegeven & Genomen, Prins

nu zadelt men op je brede rug

van Gelukkige Olifant

Nu verwijt men je

je eeuwige Jaren Dertig-gezicht

verlept bruin – net Sinatra

Al die Slechte Vrienden!

 

De kroning

30 april 1980

Vandaag zijn woorden onvoldoende

schild, Hoofdstad

want je wankelt weer

Jjij met de slopende leegte

van je Junkie-ogen

voor het decor van de vorige eeuw

Zie, wolken traangas

ballen

hun vuisten

boven de Blauwpoortsbrug

Geen woning, geen kroning!

Barricaden

sidderen met heel de onmacht

van de anarchie…

Komt dat zien! Komt dat zien!

Poppenkast op de Dam!

De Kroning van Katrijn !

 

Orang Oetan

Het enige oranje op Huis Ten Bosch

voor een republikein

acceptabel

dat van de lijsterbessen!

Boven het Paleis Huis Ten Bosch

rijst moeizaam de maan

als een zilveren Wilhelmina

In de tempo doeloe-tuin

waar zacht nog de gamelan speelt

dromen kleine prinsjes Orang Oetan

angstig

van …de Republiek

Is straks het enige oranje in Holland

Mamma

dat van Koning Voetbal?

Beatrix glimlacht haar ijzeren glimlach

Zij heeft geen keus!

 

IG Farbens Wintersprookje

O, dat Sprookje van de Sneeuw-

prinses

en haar ski-Prins uit Duitsland…

glanzend in hun slee

langs de boulevards van Holland

de maan als hoffotograaf

Prins & Prinses Vooroorlogs…

o, ’t (lach-)gas

van jullie verdwazing…

Niet èèn Bal dat opent

zonder jullie

kussende lippen

( In doden-

albums, op dodenfoto’s, sepia…)

Noordzee, waarvan ruis je?

Van avondjaponnen uit de Jaren Dertig

zaadglans

van corsages

Kop-

lampen huid ?

 

Prince Charming

Hij nadert, hij nadert uit zee

(“Prins, zeg eens Scheveningen…”)

op het journaal van Polygoon-Profilti

zijn hoofd onder zijn Jaren Dertig-pommadekapsel

gemaskerd met een brilmontuur, fonkelend

jongensachtig

Zij hebben zich verloofd

vannacht

met kaviaar, homard, Champagne!

Zij lacht.

Boven haar hoofd schittert de ochtend

als geverfd door IG Farben

Zijn lippen kussen haar met de morbide motoriek

van een lid, vooroorlogs

uit de elite van de Heimat

Hun toekomstig huwelijk

ontbinden

kan alleen de dood !

You might be interested in

Boekrecensie: Een waas van ondergang

Published on

 In tijden waarin volk en politici het kompas volledig verloren lijken te hebben, zou het zalvend kunnen zijn ‘Het vervloekte paradijs – waarom politici Europa eindelijk serieus moeten nemen’ van Carolien de Gruyter te lezen. Met ontnuchterend inzicht ontleedt zij de enorme moeilijkheden waarvoor Europa zich geplaatst ziet en trekt zij parallellen met de val van het Habsburgse Rijk. Verplicht leesvoer voor alle leden van de Tweede Kamer.

Tekst: Thom deLagh

 

Haarfijn legt Carolien De Gruyter in ‘Het vervloekte paradijs’ uit hoe de politiek klem is komen te zitten tussen burgers en de geglobaliseerde wereld. De burger is boos, om niet te zeggen woedend, en verlangt simpele oplossingen. Die zijn er natuurlijk niet, maar politici weten weinig anders te bedenken dan de burger tegemoet te komen met even simpele als onrealistische oplossingen en beloven nationale paradijsjes binnen de EU. Ergo, politici behandelen de burger willens en wetens als volstrekte imbecielen. Uiteindelijk komt De Gruyter tot de beangstigende conclusie dat politici die alles versimpelen, gevaarlijker zijn voor de democratie dan de alom verguisde globalisering.

Carolien de Gruyter is Europa-correspondent voor NRC Handelsblad met als standplaats Wenen. Wekelijks publiceert zij op zaterdag een column over de Europese (des)integratie. Deze columns van de afgelopen drie jaar zijn nu verzameld in het boek ‘Het vervloekte paradijs’. Dit geeft de lezer de kans om zich in kort tijdsbestek vertrouwd te maken met de thans ontstane situatie in Europa en werpt tevens een licht op de opkomst van populistische bewegingen in het Westen.

Habsburgse Rijk

De Gruyter wijst op de opmerkelijke overeenkomst tussen vroegere multinationale staten (het Habsburgse Rijk) en de EU. ‘In welke uithoek begint de implosie?’, is de titel van haar column die verwijst naar een uitspraak in Joseph Roths Radetzkymarsch , waarin twee onderdanen van het Habsburgse keizerrijk de actualiteit bespreken. De Gruyter: ‘Het is fictie. Het speelt honderd jaar geleden. Maar je kunt het moeilijk lezen zonder de link te leggen met het doemdenken over de Europese Unie. Afgelopen jaren dachten sommigen al dat de banken, en later Griekenland, Europa de afgrond in zouden trekken. Nu, in de vluchtelingencrisis, wordt de stemming bijna apocalyptisch’.

Het heeft iets van de sfeer van Roth, vindt zij. ‘Een waas van ondergang hangt over Europa. In welke uithoek, vragen steeds meer Europeanen zich af, zal de implosie beginnen? Er zijn overeenkomsten tussen de EU en de laatste decennia van het Habsburgse keizerrijk’.

De laatste decennia was het Habsburgse Rijk totaal in zichzelf gekeerd. Zie bijvoorbeeld Stefan Zweigs ‘Die Welt von Gestern‘ of Robert Musils ‘Der Mann ohne Eigenschaften’. De Gruyter: ‘De bestaande orde draaide vierkant. Iedereen voelde dat er een nieuw systeem moest komen, maar de heersende elite was niet bij machte om de transformatie uit te denken of uit te voeren. Die stagnatie leidde tot cynisme en huichelarij. Elke aanpassing leidde tot nieuwe ontevredenheid en meer gesleutel[…] De Eerste Wereldoorlog, die weinigen verwachtten en niemand wilde, betekende de doodsklap.’

Linkse kerk

Probleem is dat De Gruyter tegenwoordig zelf als onderdeel van de vermaledijde elite wordt gezien. De gemobiliseerde populisten plaatsen haar simpelweg in de zichzelf bevlekkende linkse kerk en overladen haar met haatmails en beledigende teksten op social media. Toch, de zeepbel die vele Europese politici hun kiezers voorhouden, moet worden doorgeprikt. De Gruyters pleidooi voor meer openheid, meer duidelijkheid en vooral meer eerlijkheid ten aanzien van Europa is bevrijdend en ontnuchterend. Maar bovenal maakt het duidelijk hoe de Europese politici zichzelf in een welhaast onmogelijke positie hebben gemanoeuvreerd.

Het vervloekte paradijs

Waarom politici Europa eindelijk serieus moeten nemen

Carolien de Gruyter

Uitgeverij Atheneum-Polak & Van Gennep

251 pagina’s

Paperback € 15,–

 

You might be interested in

Hoe krom kan recht zijn?

Published on

Hoe krom kan het recht zijn? Wat is de ‘logica’ van de Grondwet? Een essay door Kurt Haverkort.

Bij de behandeling van een grondwetsherziening in de Tweede Kamer op 3 november 1921 sprak de socialistische voorman Pieter Jelles Troelstra de volgende woorden: ‘Erfelijkheid moge een geschikt leidend beginsel zijn voor paard  en rundveestamboeken, voor het bekleeden van publieke ambten kan het nu eenmaal geen leidraad geven.’ Troelstra sprak weliswaar van ‘publieke ambten’ in het meervoud, maar bedoelde één ambt in het bijzonder: het koningschap. Dat teeltkeus niet geschikt is als ‘leidend beginsel’ bij de vervulling van welk publiek ambt dan ook, klinkt op het eerste gezicht heel overtuigend en wordt dan ook graag aangehaald door republikeinen. Maar Troelstra’s vergelijking tussen teeltkeus en erfopvolging gaat helaas mank.

Essentieel voor teeltkeus is dat eigenschappen en kenmerken van individuen voor een belangrijk deel erfelijk bepaald zijn. Verder zijn individuen met bepaalde eigenschappen en kenmerken (met bepaalde genen) beter aangepast aan hun omgeving en daarmee succesvoller bij de voortplanting. Bij natuurlijke teeltkeus selecteert de natuur op deze eigenschappen en kenmerken (genen), bij kunstmatige teeltkeus gebeurt dit door de mens. Bij erfopvolging speelt geschiktheid daarentegen geen enkele rol aangezien het koningschap automatisch toekomt aan de eerstgeborene (primogenituur): ‘Het koningschap gaat bij overlijden van de Koning krachtens erfopvolging over op zijn wettige nakomelingen, waarbij het oudste kind voorrang heeft […]’, zoals het in artikel 25 van de Grondwet heet. Met teeltkeus heeft dit hoegenaamd niets te maken.

Erfopvolging blijkt in Nederland echter geen uitgemaakte zaak te zijn. Personen kunnen namelijk worden uitgesloten van de erfopvolging ‘wanneer uitzonderlijke omstandigheden daartoe nopen’ (artikel 29, eerste lid van de Grondwet). Hier wordt een zekere vorm van selectie toegepast, maar er is een belangrijk verschil met teeltkeus. Natuurlijke en kunstmatige teeltkeus bepalen welke individuen hun genen doorgeven aan de volgende generatie, terwijl déze vorm van selectie negatief is aangezien er personen worden uitgesloten van de erfopvolging. De opstellers van de Grondwet hebben het overigens wijselijk aan de Staten-Generaal overgelaten te bepalen wat onder ‘uitzonderlijke omstandigheden’ dient te worden verstaan.

Personen kunnen dus onder ‘uitzonderlijke omstandigheden’ worden uitgesloten van de erfopvolging. Maar wat te doen wanneer de zíttende koning niet in staat blijkt te zijn het koningschap naar behoren te vervullen? In dat geval voorziet artikel 37, eerste lid van de Grondwet in de benoeming van een regent, te weten ‘de nakomeling van de Koning die zijn vermoedelijke opvolger is’. Aangezien de regent een nakomeling van de koning is, is het echter niet ondenkbaar dat de regent om dezelfde reden als de koning niet in staat is ‘het koninklijk gezag uit te oefenen’ (bijvoorbeeld wanneer beiden hiertoe niet in staat zijn als gevolg van een erfelijke aandoening). Hier wordt met andere woorden de duivel uitgedreven met Beëlzebub.

Elk familiebedrijf dat ondanks gebleken ongeschiktheid van de beoogde opvolger onwrikbaar vasthoudt aan het principe van erfopvolging, zal onherroepelijk na enkele generaties roemloos ten onder gaan. Dit lot is uiteindelijk ook de zelfverklaarde Oranjes beschoren (‘zelfverklaard’ omdat het Huis van Oranje-Nassau in 1702 met de dood van stadhouder-koning Willem iii is uitgestorven). Voor erfopvolging geldt nu eenmaal wat de Duitse etholoog Konrad Lorenz over domesticatie schreef: erfopvolging – met of zonder inteelt – leidt onvermijdelijk tot degeneratie, zowel lichamelijk (bijvoorbeeld de bloederziekte van tsarevitsj Aleksej) als geestelijk (bijvoorbeeld de zwakzinnigheid van Karel ii van Spanje). Het bevestigt nog maar eens dat teeltkeus en erfopvolging niets met elkaar hebben uit te staan.

Afgezien van deze meer principiële bezwaren tegen erfopvolging bestaan er ook juridische bezwaren tegen het erfelijk koningschap, dat immers op gespannen voet staat met artikel 3 van de Grondwet: ‘Alle Nederlanders zijn op gelijke voet in openbare dienst benoembaar.’ Als juridische spitsvondigheid zou kunnen worden aangevoerd dat het koningschap geen openbaar ambt is. Dit argument snijdt echter geen hout. Zoals het woord al zegt, staat een staatshoofd – of het nu een koning of een president is – aan het hoofd van de staat als territoriale gemeenschap van alle burgers. Het koningschap is met andere woorden juist bij uitstek een openbaar ambt. Bovenstaand argument leidt bovendien tot een cirkelredenering: het koningschap is geen openbaar ambt omdat het door de koning en diens wettige nakomelingen erfelijk wordt vervuld, en het koningschap wordt door de koning en diens wettige nakomelingen erfelijk vervuld omdat het geen openbaar ambt is.

Openbare dienst betekent niets anders dan dienst aan de openbaarheid, en de openbaarheid wordt gevormd door alle burgers tezamen, het volk. Aangezien diezelfde burgers de openbare dienst uitmaken, regeert het volk met andere woorden zichzelf: ‘government of the people, by the people, for the people’, aldus de Amerikaanse president Abraham Lincoln in zijn Gettysburg Address van 19 november 1863. De opvatting dat al het staatsgezag van het volk uitgaat, wordt in de staatsleer volkssoevereiniteit genoemd. In Nederland is hiervan echter geen sprake aangezien de invloed van het volk op het staatsgezag zich krachtens artikel 24 van de Grondwet niet uitstrekt tot het ambt van staatshoofd. Dit grondwetsartikel maakt Nederlanders tot ‘onderdanen’ in plaats van burgers.

Soeverein is in Nederland dus niet het volk, maar de koning. Dat het ook anders kan, bewijst de Staatsregeling voor het Bataafsche Volk van 1798. Hoeveel moderner deze eerste Nederlandse grondwet op dit punt was dan de Grondwet, blijkt onder andere uit artikel ii van de Acte van Staatsregeling, waarin was bepaald dat de gezamenlijke burgers (niet onderdanen!) soeverein waren: ‘De Oppermagt berust in de gezamelijke Leden der Maatschappij, Burgers genoemd.’ Ook Joan Derk van der Capellen tot den Pol betoont zich in zijn manifest Aan het Volk van Nederland een warm pleitbezorger van volkssoevereiniteit: ‘De groten, die over U regeren, de Prins of wie verder enige macht in het land uitoefent, doen dat alleen uit Uw naam. Al hun gezag is aan U ontleend.’

Maar waarom zouden we ons hierover eigenlijk opwinden wanneer de zelfverklaarde Oranjes het koningschap zo voortreffelijk vervullen, zoals althans altijd werd beweerd van Beatrix? Deze vraag zou gerechtvaardigd zijn wanneer we inderdaad zouden weten hoe het ambt van staatshoofd in Nederland wordt vervuld. Vanwege het ‘geheim van Huis ten Bosch’ kunnen we dit echter helemaal niet weten! Dit heeft alles te maken met artikel 42, tweede lid van de Grondwet: ‘De Koning is onschendbaar; de ministers zijn verantwoordelijk.’ Wat juristen pretentieus het leerstuk van de koninklijke onschendbaarheid noemen, is feitelijk de staatsrechtelijke pendant van het katholieke dogma van de onfeilbaarheid van de paus als plaatsbekleder van Christus op aarde. De onschendbaarheid van de koning is een relict uit de tijd van het absolutisme en aangezien absolute monarchieën tot het verleden behoren, kan de koninklijke onschendbaarheid in Nederland met recht een levend staatsrechtelijk fossiel worden genoemd.

De constitutionele monarchie in Nederland vertoont met andere woorden onbetwistbaar kenmerken van een absolute monarchie: ook al zijn de volksvertegenwoordigers gekozen, ze lopen aan de leiband van het ongekozen staatshoofd. Het meest eclatante voorbeeld hiervan is de Lockheed-affaire, waarin Juliana met aftreden dreigde wanneer Bernhard strafrechtelijk zou worden vervolgd wegens het aannemen van steekpenningen. Wanneer de Lockheed-affaire één ding bewijst, dan is het wel dat de ministeriële verantwoordelijkheid bewindslieden chantabel maakt. Het is tekenend voor de deplorabele staat van de democratie in Nederland dat Juliana het land in een constitutionele crisis kon storten door met aftreden te dreigen. Destijds deed zich de paradoxale situatie voor dat de rechtsfiguur die het land voor constitutionele crises moet behoeden (onschendbaarheid van de koning), het staatswezen nu juist in een constitutionele crisis stortte.

Voorstanders van de monarchie zullen aanvoeren dat de onschendbaarheid van de koning en de complementaire ministeriële verantwoordelijkheid nauw samenhangen met de positie van de koning als pouvoir neutre. Dit in de 19e eeuw door de Franse staatsman Benjamin Constant ontwikkelde begrip heeft betrekking op de koning in een constitutionele monarchie als bemiddelaar tussen de drie machten. De koning staat met andere woorden boven de partijen. Oorspronkelijk bedoeld om de bevoegdheden van de koning te beperken, plaatst de ministeriële verantwoordelijkheid de koning echter feitelijk boven de wet. De koning kan zich immers alles permitteren zonder hierover verantwoording verschuldigd te zijn. De ministeriële verantwoordelijkheid heeft de prerogatieven van de koning met andere woorden niet beperkt, maar ad infinitum uitgebreid.

Maar hoeveel macht bezit de koning eigenlijk? Hoewel een antwoord op deze vraag vanwege het ‘geheim van Huis ten Bosch’ niet mogelijk is, wordt altijd met grote stelligheid beweerd dat de koning geen macht bezit aangezien het koningschap ceremonieel van aard is. Dit is om drie redenen weinig aannemelijk. Ten eerste is de onschendbaarheid van de koning een disproportioneel middel wanneer het slechts dient ter bescherming van een koning die een zuiver ceremonieel ambt vervult. Ten tweede is een ceremonieel koningschap in tegenspraak met de veelbezworen ‘voorbereiding op het koningschap’. Hoeveel voorbereiding vereist een koningschap dat niet meer behelst dan het doorknippen van linten? En ten derde heeft Willem-Alexander in een interview met Ed van Westerlo in 1993 als kroonprins aangegeven geen ceremonieel koningschap te ambiëren: ‘Zonder inhoudelijke kant zou het een stuk moeilijker zijn voor mij om te aanvaarden omdat toch wel … De symboolfunctie is heel belangrijk, die moet er absoluut bij. Maar zonder inhoudelijke kanten weet ik niet hoe ik ertegenover zou staan.’

We kunnen dus gevoeglijk concluderen dat er in Nederland – anders dan altijd wordt volgehouden – geen sprake is van een zuiver ceremonieel koningschap. Blijkens bovenstaand citaat zitten er aan het koningschap immers ‘inhoudelijke kanten’, ook al weet niemand precies wat deze behelzen. Sterker nog, de ‘inhoudelijke kanten’ van het koningschap komen voor Willem-Alexander duidelijk op de eerste plaats, terwijl het ceremoniële aspect (‘symboolfunctie’) eerder bijzaak is (‘die moet er absoluut bij’). Het komt erop neer dat Willem-Alexander als ongekozen staatshoofd bevoegdheden voor zichzelf opeist die op geen enkele wijze democratisch zijn gelegitimeerd. Alles wat hij in de uitoefening van deze bevoegdheden doet, wordt bovendien door de ministeriële verantwoordelijkheid onttrokken aan elke parlementaire controle.

Een laatste indicatie voor de reële macht van het staatshoofd in Nederland vormen de staatsrechtelijke functies die de koning in zich verenigt. De koning maakt krachtens de Grondwet immers niet alleen deel uit van de regering, maar heeft van rechtswege tevens zitting in de Raad van State, het hoogste adviescollege van de regering. Hier doet zich de bizarre situatie voor dat de koning als lid van de Raad van State advies uitbrengt aan zichzelf als lid van de regering. Constitutioneel bedenkelijker is echter het feit dat een van de afdelingen van de Raad van State, de afdeling bestuursrechtspraak, belast is met de administratieve rechtspraak in hoger beroep. De koning behoort daarmee zowel tot de uitvoerende macht als tot de rechtsprekende macht, hetgeen in strijd is met de scheiding der machten in een rechtsstaat. Wie als verweer aanvoert dat deze functies geen feitelijke macht behelzen, zal de vraag moeten beantwoorden welk constitutioneel doel de vereniging van deze functies in één persoon dient wanneer hieraan inderdaad geen bevoegdheden verbonden zijn en hoe zich een en ander verhoudt tot de neutraliteit van het staatshoofd.

De monarchie is niet alleen strijdig met artikel 3, maar staat ook op gespannen voet met het gelijkheidsbeginsel in artikel 1, eerste zin van de Grondwet: ‘Allen die zich in Nederland bevinden, worden in gelijke gevallen gelijk behandeld.’ Niemand zal immers willen beweren dat de ingezetenen van Nederland in gelijke gevallen gelijk worden behandeld. Wie hiervan wel overtuigd is, zal zich moeten afvragen waarom bijvoorbeeld de toekenning van het Nederlanderschap aan Máxima binnen enkele maanden was geregeld, terwijl anderen ter verkrijging van de Nederlandse nationaliteit een langdurige en bezwaarlijke procedure moeten doorlopen. Spitsvondige rechtsgeleerden zullen aanvoeren dat er bij de naturalisatie van Máxima en een willekeurige andere persoon geen sprake was van ‘gelijke gevallen’ omdat het bij Máxima de toekomstige koningin betrof. Bepalend was kennelijk de staatsrechtelijke positie van haar aanstaande echtgenoot. Omdat dit echter geen criterium is bij het al dan niet toekennen van de Nederlandse nationaliteit, mag de duur van de naturalisatieprocedure hiervan evenmin afhangen – net zomin als het motorvermogen van een auto bepalend is voor de voorrangsregels.

Het probleem met artikel 1, eerste zin van de Grondwet in zijn huidige vorm is dat mensen van nature verschillend zijn waardoor er nooit sprake zal zijn van ‘gelijke gevallen’. Wanneer de hierboven in het geval van Máxima gevolgde redenering algemeen zou gelden, zou elk willekeurig onderscheid tussen mensen kunnen worden aangevoerd ter rechtvaardiging van afwijkingen van het gelijkheidsbeginsel. De rechtsbedeling dreigt in dat geval afhankelijk te worden van iemands afkomst, inkomen of maatschappelijke status. Een dergelijke selectieve toepassing van het gelijkheidsbeginsel leidt onvermijdelijk tot ongelijkheid, terwijl de bestaande ongelijkheid nu juist een strikte toepassing van het gelijkheidsbeginsel vereist!

Aan het gelijkheidsbeginsel ligt de gedachte ten grondslag dat alle mensen vrij geboren zijn. In dit opzicht zijn alle mensen ondanks evidente individuele verschillen dan ook gelijk. ‘Alle mensen zijn vrij geboren. De een heeft van nature over de ander niets te zeggen. De ene mens is wel wat verstandiger van geest of wat sterker van lichaam of wat rijker dan de ander; doch dat geeft hun, die verstandiger, sterker of rijker zijn, niet het minste recht om over de minder verstandigen, minder sterken, minder rijken te heersen’, aldus Van der Capellen in zijn manifest Aan het Volk van Nederland. Wanneer de fundamentele gelijkheid van alle mensen wordt losgelaten ten gunste van hun onderlinge verschillen, wordt de deur wagenwijd opengezet voor willekeur en dwingelandij.

De curieuze rechtsopvatting dat nu juist het gelijkheidsbeginsel niet gelijkelijk voor iedereen zou gelden, komen we in een andere gedaante ook tegen in het boek Animal Farm van George Orwell: ‘All animals are equal, but some animals are more equal than others.’ Zowel in de Grondwet als in Animal Farm is sprake van een bepaling die in beginsel voor iedereen geldt, maar waarvan bepaalde categorieën (leden van het koningshuis resp. varkens) kennelijk zijn uitgezonderd. Door bepaalde categorieën bij voorbaat uit te zonderen, wordt a priori een fundamentele ongelijkheid verondersteld waarop het gelijkheidsbeginsel van meet af aan geen vat heeft. Maatstaf voor de toepassing van een wetsbepaling is in dat geval niet langer de wet zelf, maar de vraag of iemand tot een bepaalde willekeurige categorie behoort.

Wat hier aan de hand van artikel 1 en 3 van de Grondwet is geïllustreerd, geldt meer in het algemeen: in een monarchie zijn de grondrechten en fundamentele vrijheden slechts een holle frase aangezien ze onverenigbaar zijn met de prerogatieven van de koning. Deze tegenspraak is inherent aan de monarchie en kan derhalve niet worden opgelost door een herziening van de Grondwet. Als remedie komt alleen de invoering van een republiek in aanmerking.

You might be interested in

Interview D66-Kamerlid en Republikein Salima Belhaj: ‘Erfopvolging was de trigger’

Published on

Voor het nieuwe D66-Tweede Kamerlid Salima Belhaj was het leerstuk van de erfopvolging reden om republikein te worden. Ook nu het gewezen bestuurslid van het Nieuw Republikeins Genootschap zitting heeft in het parlement, blijft ze haar idealen trouw. ‘De monarchie is niet meer van deze tijd.’

Tekst: Gijs Korevaar

Het is vaker voorgekomen dat een verklaard republikein in de Tweede Kamer terecht komt. Zo kwam Ewout Irrgang, medeoprichter en ook een tijd lang voorzitter van het Nieuwe Republikeins Genootschap (NRG), in 2005 namens de SP in de Kamer. Toen hij zich kandidaat stelde voor de Kamer trok hij zich als NRG-voorzitter terug. Inmiddels is Irrgang uit de Kamer verdwenen maar

begin dit jaar kwam weer een NRG’er in de Kamer: Salima Belhaj volgde de hals over kop vertrokken Wassila Hachchi op als parlementariër voor D66. De in Harderwijk geboren Belhaj heeft een carrière op het culturele vlak achter de rug. Zakelijk leider van theatergroep De Appel, personeelsmanager bij het beroemde Scapino ballet. Daarnaast zat zij jaren in de Rotterdamse gemeenteraad als D66-fractieleider.

Naast haar interesse in politiek, haar inzet voor integratie en haar strijd voor de positie van moslimvrouwen, is zij overtuigd republikein. ‘De trigger voor mij was de erfopvolging. In Nederland kan je alles bereiken. Maar voor één persoon staat er toevallig een wiegje klaar. Dat gaat in tegen mijn democratische inborst’, zegt Belhaj in het restaurant van de Tweede Kamer.

Dat gevoel is niet verdwenen nadat zij begin dit jaar als D66-Kamerlid is geïnstalleerd.

‘Ik had vroeger het idee dat het niet klopte. Later heb ik er veel meer over geleerd, vooral over het staatsrechtelijke aspect van de monarchie. Waarom zit de koning nog steeds in de regering? Waarom is hij nog president van de Raad van State? Waarom moet dat allemaal nog? Dat is toch gewoon niet meer van deze tijd?’

Maar ja, zolang er geen meerderheid in het parlement is om zaken aan te passen, blijft het instituut dat monarchie heet bestaan. En maakt een Kamerlid onderdeel uit van het onderhavige systeem. Dat gaat samen, vindt Belhaj. ‘Ik praat met iedereen in de samenleving, dus ook met een koning en een koningin. Het gaat om een zakelijk, een politiek verschil van mening’.

Het D66-Kamerlid noemt het overigens wel ‘verbazingwekkend’ dat er zo weinig transparantie bestaat over de monarchie en de kosten die de belastingbetaler moet dragen. Belhaj, fel: ‘Als je dan een monarchie hebt, moet het wel duidelijk zijn wat dat kost. Het is jammer dat premier Rutte die openheid niet betracht, want het hoort er wel bij, vind ik. Alexander Pechtold vraagt er altijd naar tijdens begrotingsbehandelingen. Maar het komt niet. Je moet er volgens mij volwassen mee omgaan’.

Emirates

In haar Kamerwerk komt Salima Belhaj niet zo vaak het onderwerp monarchie tegen. Zij is woordvoerder van de fractie op de terreinen defensie en infrastructuur. ‘Soms komt het plotseling toch in je portefeuille. Zoals het bericht dat bij het staatsbezoek aan Australië en Nieuw Zeeland koning en koningin met Emirates zijn gevlogen. Waarom niet KLM? Ik heb meteen vragen gesteld’.

Het emotionele aspect van het debat over de monarchie interesseert haar niet. Het gaat haar om een zakelijke discussie. ‘Ik loop niet met een T-shirt met een slogan of met een button rond’, vertelt ze lachend. ‘Ik vind vragen over een hand geven aan de koning of met andere Kamerleden bij het koningspaar langs gaan, niet relevant. Daar gaat het niet om’.

‘Als mensen koning Willem Alexander en koningin Maxima leuk vinden dan zijn ze daar vrij in, ikzelf heb dat niet. Als democraat ga ik daar ook niets van zeggen. Waar ik zelf wel op tegen ben, is de erfopvolging. Dat het kind van een koning automatisch ons nieuwe staatshoofd wordt. Ik heb bij een demonstratie wel eens een bord omhooggehouden met Beatrix for president. Dat strookt met mijn democratische uitgangspunt, want dan kan je op haar stemmen. En Willem-Alexander kan ook zelf een keuze maken, hoor. Hij zit niet in de gevangenis.. Maar zolang we een koning en een koningin hebben, moet er openheid en verantwoording zijn. En dat is nu onvolkomen. Dat is niet meer van deze tijd’.

You might be interested in

De uitzonderingswetten van Oranje

Published on

Naast  maar liefst dertig wetten, zijn er nog negen Koninklijk Besluiten (KB), negen ministeriële regelingen, vijf departementale regelingen, drie convenanten, negen brieven, vier privaatrechtelijke contracten en vier speciale regelingen (waaronder de ‘mediacode’) die allemaal bedoeld zijn om de Koninklijke Hoogheden (Koho’s) een voorkeursbehandeling te geven. Ze druisen allemaal in tegen het gelijkheidsbeginsel.

Tekst: Gerard Aalders | illustratie: Mo Art

De wet op de majesteitsschennis is niet de enige wet die speciaal voor het Koninklijk Huis in het leven is geroepen. Zoals bekend had koning Willem III lange tenen en duldde hij geen kritiek. Speciale perswetten – uitgevaardigd om de kritiek op de koning te dempen –  schrokken journalisten niet genoeg af en dus kwam er een speciale wet die zware straffen op het beledigen van de koning stelde.

Als enige familie in Nederland krijgen de Oranjes een exclusieve behandeling in de Grondwet, hoewel de eerste regel van onze constitutie dat verbiedt:

‘Allen die zich in Nederland bevinden, worden in gelijke gevallen gelijk behandeld. Discriminatie wegens godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht of op welke grond dan ook, is niet toegestaan.’

De toevoeging ‘gelijke gevallen’ staat er niet voor niets, want de koning is vergeleken met de overige Nederlanders een geval apart en evident meer gelijk dan ieder ander. Het woordje ‘geboorte’ lijkt zorgvuldig te zijn vermeden als grond voor discriminatie en de term ‘onder welke grond dan ook’ slaat kennelijk niet op vorstelijke geboortes.

Het is niet mijn bedoeling om in te gaan op alle wetten, KB’s, regelingen, convenanten en brieven die de Oranjefamilie bevoordelen of een bijzondere positie verlenen. Een paar willekeurige voorbeelden volstaan om te laten zien dat het Nederlandse parlement en het kabinet de familie positief discrimineert.

Kroondomein

De Wet op het Kroondomein is een mooi voorbeeld dat de Oranjes wel de lusten maar niet de lasten willen. Koningin Wilhelmina was bang dat haar kroondomeinen na haar dood zouden worden verdeeld. Dat had tot versnippering geleid, wat ze als natuurliefhebster ongewenst vond. Ze besloot haar bezit aan de staat te ‘schenken’. Het exploitatierecht bleef echter, net als vroeger bij het oorspronkelijke domein het geval was, gewoon bij haar en haar erven. De schenking omvatte een complex landerijen van meer dan 6730 hectare met ongeveer 75 boerderijen, woningen en andere gebouwen. De regering aanvaardde het geschenk in ‘eerbiedige dankbaarheid’ hoewel ze fors in de buidel moest tasten.

De ‘Hoge Schenkster’ had namelijk zo haar voorwaarden gesteld. Zij (en haar erfgenamen) mochten over alle inkomsten van het domein blijven beschikken, inclusief het genot van de jacht. De staat nam de onderhoudskosten voor zijn rekening. Bovendien heeft hij zich verplicht om – mocht de republiek uitbreken – het hele bezit aan Wilhelmina’s erfgenamen terug te geven. Is dat om de een of andere reden niet mogelijk, dan vergoedt de staat de waarde van de kroondomeinen, vermeerderd met de wettelijke rente. Dat alles staat zwart op wit in de Wet op het Kroondomein.

Voor de Hoge Schenkster was er dus niet bar veel veranderd, behalve dan dat ze de onderhoudskosten had afgewenteld op de belastingbetaler. Wel de lusten maar liever niet de lasten. Het is een trekje dat zo langzamerhand in de genen van de Oranjes lijkt te zijn vastgelegd. Het parlement aanvaarde ‘eerbiedig’ het ‘geschenk’ dat ons allen tonnen per jaar ging kosten. Maar iets afwijzen ten nadele van de Koninklijke Familie is nu eenmaal not done.

Lijkbezorging

De Wet op de lijkbezorging geldt voor iedereen, behalve de leden het Koninklijk Huis. Sinds 1810 mogen we onze doden om hygiënische redenen niet langer in kerken begraven. Tot in de dood zijn de leden van het Koninklijk Huis echter anders. Ze worden niet begraven of gecremeerd, maar bijgezet in hun eigen grafkelder onder de Nieuwe Kerk te Delft. Net zo min als de fundamentele beginselen van hygiëne zijn ook de uiterlijke termijnen van begraven voor de Familie niet van toepassing.

Hoe die grafkelder eruit ziet is overigens een goed bewaard geheim. Het publiek heeft geen toegang, maar draait via de belasting wel voor de kosten op die geregeld zijn bij Onderhoudskosten Grafmonument Delft krachtens het Besluit Rijksgebouwendienst. Foto’s van de kelder zijn er niet, althans niet in het publieke domein. Een Franse journalist heeft net voor de bijzetting van Willem III in 1890 een tekening gemaakt van de kelders. Het is voor zover mij bekend de enige bron. Mensen die voor onderhoudswerkzaamheden en dergelijke in de kelder moeten zijn, hebben allemaal geheimhoudingsplicht.

Uitzonderlijk is dat zelfs wetenschappelijk onderzoek in het Oranjemausoleum verboden is. Het bedrijf DelftTech dat met de allermodernste middelen de moord op Willem de Zwijger (1584) wilde reconstrueren kreeg geen toestemming om het lichaam van de doodgeschoten Oranje in zijn tombe in Delft te onderzoeken.

Geluidshinder

De ‘Regeling sluiting luchtruim boven Den Haag en kasteel Drakensteyn’ (ministeriële regeling van 22 oktober 2007) verbiedt de burgerluchtvaart lager dan 609,2 meter ‘boven gemiddeld zeeniveau’ over de koninklijke woonsteden te vliegen. Vliegtuigen mogen alleen op grote hoogte Huis ten Bosch, Noordeinde en De Horsten in Wassenaar passeren. De coördinaten zijn nauwkeurig aangegeven in noorderbreedte en oosterlengte. Het verbod geldt ook voor kasteel Drakensteyn, want stel je voor dat de trommelvliezen van prinses Beatrix zouden worden blootgesteld aan overvliegende luchtverkeer.

Dat er in 1961 een peperdure onderhoudsregeling is getroffen voor de Groene Draeck, het jacht van Beatrix, is inmiddels alom bekend. Er is geen schuit waarin per jaar meer onderhoudsgeld wordt gestoken dan in die Draeck waarmee niet wekelijks of zelfs maar maandelijks wordt gevaren. Mark Rutte, normaal toch kampioen marktwerking, peinst er niet over om het werk uit te besteden aan een werf die er een redelijke prijs voor vraagt.

Sommige van de uitzonderingswetten zijn duidelijk in strijd met de Grondwet. Kan dat? Ja. De bij wet geregelde privileges, regelingen en uitzonderingen mogen in Nederland niet door de rechter aan de Grondwet worden getoetst. Zelfs niet als er een ernstig vermoeden bestaat dat een wet en de Grondwet met elkaar in tegenspraak zijn. De rechter zou dan – volgens de gangbare redenering – op de stoel van de wetgever gaan zitten en dat zou de positie van de Tweede Kamer als hoogste wetgevend orgaan aantasten. Terwijl daar toch overwegend amateurs zitten, althans op juridisch terrein.

Belasting

Als laatste voorbeeld noem ik de bij wet geregelde belastingvrijstelling van het Koninklijk Huis. Over die vrijstelling is onlangs nog het nodige te doen geweest in de Tweede Kamer. Inmiddels lijkt een groot deel van de Kamer te vinden dat de koning net als iedereen belasting zou moeten betalen. Ronald van Raak (SP) diende daartoe een motie in, maar Rutte wil er niet aan.

De koninklijke vrijstelling is geregeld in de Grondwet en dus zal er een grondwetswijziging moeten komen. Daarvoor is een drie vierde meerderheid in beide Kamers nodig.

De ‘uitkeringen’ worden ieder jaar in de ‘Wet Financieel Statuut van het Koninklijk Huis geregeld. Er wordt gesproken over uitkeringen en toelages in de vorm van A- en B-componenten. De A-component is de ‘uitkering’, zeg maar het salaris, van Willem-Alexander, Máxima en de afgetreden koningin Beatrix. Zodra de kroonprinses meerderjarig wordt komt ze ook op de lijst van vorstelijke steuntrekkers te staan. En als ze trouwt kan ook haar echtgenoot een fors jaarlijks bedrag tegemoet zien.

De B-component heeft betrekking op de onkosten en uitgaven die voor en door het koningshuis worden gemaakt. De kosten voor beveiliging worden steevast weggelaten, zodat en vele tientallen miljoenen moeten worden bijgeteld om tot de werkelijke uitgaven van het Huis te komen. We weten dankzij RTL Nieuws sinds oktober 2016 dat het beetje belasting dat de KoHo’s wel betalen via een mistige regeling wordt gecompenseerd.

Uit eigen onderzoek weet ik dat de kosten voor het Koningshuis expres over zoveel mogelijk departementen worden verdeeld in liefst zo vaag mogelijke termen. Dat voorkomt dat er vervelende vragen worden gesteld waarop in feite geen eerlijke antwoorden zijn te geven.

Dat de Oranjes ‘gewoon’ belasting betalen, zoals Rutte in de Tweede Kamer heeft betoogd, is onzin. De Rijksvoorlichtingsdienst beweert dat ook al sinds jaar en dag op zijn website. Volgens de RVD betalen de leden van het Koninklijk Huis ‘de belastingen die ook voor andere burgers van toepassing zijn’. Afgezien dan van een aantal bij wet geregelde specifieke vrijstellingen, voegt de dienst daar aan toe. Wie kennis neemt van alle uitzonderingen, kan niet anders dan concluderen dat de RVD het eerlijkheidshalve beter andersom had kunnen formuleren; namelijk dat het Koninklijk Huis – een paar uitzonderingen daargelaten – vrijgesteld zijn van fiscale lasten.

Die vrijstelling geldt al heel lang maar is in meer dan anderhalve eeuw nooit specifiek genoemd. De Grondwet van 2 maart 1814 noemt een bedrag van 1.5 miljoen gulden als het inkomen van de koning. Daarnaast wordt er een zomer- en winterverblijf voor Willem I betaald en onderhouden. Het woord ‘belasting’ valt nergens. Willem krijgt zijn anderhalf miljoen schoon in het handje.

Al een jaar later kreeg de koning een forse verhoging uit ’s Lands kas, zoals artikel 30 van de toenmalige Grondwet het formuleerde. Voortaan streek hij belastingvrij 2.4 miljoen gulden op. België was bij Nederland gevoegd en dus had koopman koning Willem extra sores. Daarvoor kreeg hij negen ton extra uitgekeerd.

In 1840 gaat België weer zijn eigen weg en dat merkte de koning direct –  nog steeds belastingvrij –  in zijn portemonnee: hij moest terug naar de uitkering van 1814, dus 1.5 miljoen gulden. Naast de uitkering noemt de Grondwet ook regelmatig het koninklijk inkomen uit de domeinen, maar die laat ik hier verder buiten beschouwing.

Tot aan 1972 gaat het uitkeren aan de koning vrolijk door zonder dat ooit het b-woord (belasting) valt in de Grondwetartikelen.

In 1972 komt het kabinet Biesheuvel met een vernieuwd Grondwetartikel 22: ‘Inkomen leden Koninklijk Huis; Vermogensbestanddelen, Vrijdom van belasting’.  Daar was een jarenlange discussie aan voorafgegaan. Al in april 1967 concludeerde de ‘commissie belastingvrijdom koninklijk huis’ (de commissie Simons) dat de onafhankelijkheid van het staatshoofd gewaarborgd moest zijn en dat daarom de successierechten moesten worden afgeschaft. In de praktijk was dat al het geval: in 1947 had minister Lieftinck van Financiën het vermogen van Wilhelmina per beschikking vrijgesteld van erfbelasting.

Successierechten zouden dus in de gedachtegang van de commissie Simons de onafhankelijkheid van de koning kunnen aantasten. Voor de rest van de Nederlanders gold dat argument nadrukkelijk niet, wat in het licht van artikel 1 van de Grondwet vreemd is.

Over inkomsten uit bijvoorbeeld beleggingen of onroerend goed-transacties moet de koning wel belasting afdragen. Of hij dat gewetensvol doet, weten we niet. Dat weet alleen de belastinginspecteur. Maar durft hij zijn mond open te doen als hij een te lage opgave vermoedt of dat zelfs denkt te kunnen bewijzen?

Waas van geheimzinnigheid

Over het vermogen van het Koninklijk Huis ligt een permanente waas van geheimzinnigheid. Minister van Financiën Dijsselbloem toonde alle begrip toen Kees van Dijkhuizen, financieel directeur van ABN-AMRO, zijn nevenfunctie als bestuurslid van een ‘financiële holding’ van de koning verzweeg. Dat lag te gevoelig, vond de PvdA-minister. Dijkhuizen trof geen blaam.

Het valt alleszins te vrezen dat ook de hierboven aangehaalde belastinginspecteur de woede van Dijsselbloem over zich afroept als hij de belastingopgave van leden van het Koninklijk Huis ter discussie stelt.

De gedachte achter de vrijstelling van successierechten is overigens een bijzonder staaltje van krom redeneren. Als de koning die wel betaalde zou dat zijn onafhankelijkheid aantasten. Was de commissie Simons wellicht bang voor corruptie? In dat geval gaf ze blijk van een vooruitziende blik want het corruptieschandaal rond prins Bernhard en Lockheed moest nog losbarsten toen die merkwaardige regel werd geformuleerd.

Een aantal jaren geleden liet koningin Beatrix toe dat enkele van haar familieleden paleis Noordeinde als postadres gebruikten om belastingbetaling te ontwijken. Het geeft op zijn minst aan dat de Koninklijke Familie de weg naar de belastingparadijzen kent en niet vies is van gesjoemel. Als de Kamer ooit besluit dat het Koninklijk Huis gewoon belasting moet gaan betalen over zijn uitkering is het niet te hopen dat die eerst zal worden verdubbeld om hem te compenseren, want dan wordt het Huis nog duurder dan het al is. Maar ach, er is al eerder een geheime compensatiedeal gesloten.

Tot slot een blik op de koninklijk grabbelton van voorkeurswetten.. Zo is er de Penitentiaire beginselenwet, de Wet gevolgen privatisering ABP voor personeel van de hofhouding, de Politiewet 1993, de Wet op de adeldom, de Wet Belasting op personenauto’s en motorrijwielen, de Werkloosheidswet, de Wet financiering sociale verzekeringen, het Kentekenreglement en het Arbeidstijdenbesluit (de laatste twee zijn KB’s). Het parlement zou het schaamrood naar de kaken moeten stijgen want de Kamerleden hebben deze KoHo-voordelen tenslotte goedgekeurd.

 

You might be interested in

1 … 8 9 10 11 12 … 19