nieuws - Page 4

De markies van Condorcet: grondlegger van de Franse republiek

Published on
/

De markies van Condorcet (1743–1794) was een van de grondleggers van de Franse revolutie. Hij was voorvechter van gelijke rechten voor vrouwen en afschaffing van de slavernij. Ook hij ontkwam niet aan de Terreur van Robespierre.

Tekst: Meindert Fennema

Marie-Jean-Antoine-Nicalas Caritat, Markies van Condorcet (1744-1794) zou eigenlijk militair worden: dat was een familietraditie. Maar hij werd wiskundige en publiceerde in 1765 – hij was toen 21 – een innovatief artikel over integraalrekening. Vier jaar later werd hij lid van de Franse Academie voor Wetenschappen, waarvan hij spoedig secretaris zou worden. Hij was bevriend met de belangrijkste verlichtingsfilosofen: Voltaire, Diderot, d’Holbach en D’Alembert. Maar al zijn vrienden stierven aan de vooravond van de Franse Revolutie. Voltaire in 1778 (in datzelfde jaar overleed ook Rousseau), D’Alembert overleed in 1783, Diderot in 1784, d’Holbach overleed in januari 1789. Van de verlichtingsfilosofen nam alleen Condorcet deel aan de Franse Revolutie. Het zou hem niet goed bekomen.

Aanvankelijk leek het Condorcet ook tijdens de Revolutie voor de wind te gaan. De markies had een radicaal temperament. Dat hij onder Lodewijk XVI nog een hoge bestuurlijke functie bekleed had werd hem vergeven. Dat hij zich bij de eerste verkiezingen van de Staten Generaal verkiesbaar stelde namens de adel was niet zo handig. De adel had een hekel aan zijn radicale ideeën. Hij publiceerde midden in de verkiezingstijd een pamflet waarin hij de afschaffing van de slavernij bepleitte. Kort daarvoor had hij zich in een ander pamflet uitgesproken voor het vrouwenkiesrecht. Condorcet was een van de eersten die zich aansloot bij de Club der Jacobijnen.

Openbaar onderwijs

Maar hij werd niet gekozen in de Constituante. Pas aan het einde van 1789 werd hij, mede door toedoen van Lafayette, gekozen in de Commune van Parijs. Maar hij werd in 1791 niet herkozen. Pas in oktober werd hij gekozen in de wetgevende vergadering. Daar maakte hij zich onsterfelijk met een rapport over de inrichting van het openbaar onderwijs, dat de vorm en de inhoud van het onderwijs voor de volgende twee eeuwen zou gaan bepalen.

Maar dan loopt het fout. In de loop van 1792 ontbrandt er een strijd tussen Brissot en Condorcet aan de ene kant en Robespierre en Saint Juste aan de andere. Condorcets functies in het Ancien Regime werden hem steeds meer aangerekend en dat gold ook voor zijn vriendschap met Lafayette. Zijn voorzitterschap van de vereniging ‘Les Amis des Noirs’ werdt maakte hem ook niet populair bij Robespierre. Robespierre was, anders dan Condorcet en Brissot, tegen de afschaffing van de slavernij in de koloniën. Het brood was in Parijs al zo duur geworden, als nu de suiker ook nog duur werd zou de revolutionaire regering dat worden aangerekend.

De terreur brak los en de macht kwam steeds meer te liggen bij de Commune van Parijs. Desondanks zette Condorcet zijn wetgevende arbeid voort en hij wist te bewerkstelligen dat een aantal revolutionaire vrienden uit Amerika, Duitsland en Engeland het Franse burgerschap werd verleend. Dat gold onder meer voor Jeremy Bentham, Tom Paine, Friedrich von Schiller en George Washington.

Danton ten val

Condorcet werd voorzitter van de commissie die zich bezighield met het opstellen van een nieuwe grondwet, waarin – voor het eerst in de geschiedenis – naast het recht op eigendom, het algemeen mannenkiesrecht, ook een aantal sociale grondrechten werden vastgelegd. De concept-grondwet van 1793 werd in de nationale vergadering door de Jacobijnen afgewezen, om partijpolitieke redenen. Zij wilden de Girondijnse regering onder leiding van Danton ten val brengen. Toen dat gelukt was werd de grondwet van Condorcet, met een aantal kleine wijzigingen, alsnog aangenomen.

De Jacobijnse vleugel werd steeds nationalistischer en gewelddadiger. Condorcet verzette zich tegen terechtstelling van de koning, samen met Tom Paine pleitte hij voor zijn verbanning naar Amerika: daar zou de koning kennis kunnen maken met de weldaden van een democratische samenleving. Tevergeefs. Louis XVI zou op 23 januari 1793 geguillotineerd worden. In juni van dat jaar werden 29 Girondijnse volksvertegenwoordigers gearresteerd. Condorcet verzette zich opnieuw. Kort daarna, op 8 juli 1793, wordt ook tegen Condorcet een arrestatiebevel uitgevaardigd. De man die zich al in 1791 voor een Republiek had uitgesproken, toen Robespierre zich nog monarchist betoonde, werd anderhalf jaar later beschouwd als ‘verdediger van de monarchie’. De man, die zich, tot ergernis van Robespierre in 1788 – en op nieuw in 1789 – had uitgesproken voor de afschaffing van de slavernij en die had gepleit voor het vrouwenkiesrecht, werd in 1793 vervolgd wegens ‘contrarevolutionaire activiteiten’.

Meesterwerk

Condorcet onttrok zich aan arrestatie door onder te duiken op een adres vlak bij de Jardin du Luxembourg. Daar schreef hij in zes maanden een meesterwerk dat hem een vooraanstaande plaats zou verschaffen onder de verlichtingsfilosofen: Esquisse d’un tableau historique des progres de l’esprit humain. In ruim 300 pagina’s schetste hij hoe in de loop van de menselijke geschiedenis het idee van de vooruitgang steeds meer terrein wint. Het manuscript eindigt met een ‘Fragment sur l’Atlantide’, een utopie, waarin een geheel op wetenschap gebaseerde samenleving wordt geportretteerd: daar bestaat een universele taal, daar is onderwijs voor iedereen, daar zijn religie en bijgeloof uitgebannen, daar zijn vrouwen bevrijd van hun patriarchale man en de slaven van hun meester, daar heerst volledige vrijheid. De vooruitgang is in de ogen van Condorcet inherent aan de menselijke natuur en wordt slechts tegengehouden door onwetendheid en (bij)geloof, die zich verschansen in religieuze instellingen en tradities. Op hun beurt worden religie en tradities in stand gehouden door degenen die daar belang bij hebben: vorsten, de adel, advocaten en rechters, maar vooral de geestelijkheid. Strijd tegen religie en traditie is dus de plicht van allen die de vooruitgang willen dienen.

Condorcet deed dat zelf met zoveel overgave dat zijn Nederlandse vertaler meende de schrijver tegen zichzelf in bescherming te moeten nemen. Hij schreef in een voorwoord van de Schets van een historisch tafereel der vooruitgang van ’s menschen geest (Haarlem, 1804): ’In een Werk, van dien aart, als dit, geschreven door een Wijsgeer, die (…) in de heerschende Schoole van zijnen tijd, in de Schoole der HELVETIUSSEN EN DIDEROTS gevormd was, kon het niet missen, of moesten enige trekken voorkomen, die den Christelijke Godsdienst min gunstig waren. Ik heb gemeend dat ik wél zou doen deze plaatsen of uitdrukkingen – die nogthans weinig in getal zijn – of te verzachten, of geheel weg te laten.’

Gearresteerd

Toen Condorcet zijn Esquisse af had, in maart 1794, besloot hij zijn onderduikadres te verlaten en ging op weg naar een vriend die in Fontenay aux Roses woonde. Deze durfde hem echter niet binnen te laten omdat zich, naar hij zei, onder zijn huispersoneel Jacobijnen bevonden. Uitgeput zocht Condorcet onderdak in een herberg, waar hij echter argwaan wekte door een omelet van twaalf eieren te bestellen. Hij werd door de gendarmerie gearresteerd en opgesloten in een politiecel. De volgende ochtend, op 28 maart 1794, trof men hem dood in zijn cel. Had hij zelfmoord gepleegd of was hij, geestelijk en fysiek uitgeput, een natuurlijke dood gestorven?

Op 2 april 1795, na de val van Robespierre, besloot de Nationale Conventie zijn ‘Schets’ op staatskosten uit te geven.

Meindert Fennema vertaalde, samen met Geertje Karsten-van der Giesen, Condorcets ‘Beschouwingen over de negerslaverij’ (Heureka, Weesp, (1989, 1991)

You might be interested in

Staatsgreepkoorts in de polder

Published on

Het verhaal van Bart Gruson in De Republikein over de geplande staatsgreep van  oud-premier Gerbrandy in 1947 maakte nogal wat reacties los. Maar het was zeker niet het enige coupplan dat werd uitgesmeed in het Koninkrijk der Nederlanden na de Tweede Wereldoorlog.

Tekst: René Zwaap

Het had weinig gescheeld of Nederland was op donderdag 24 april 1947 veranderd in een dictatuur. Dat meldde oud-hoofdredacteur van Het Parool Sytze van der Zee in zijn in 2015 verschenen biografie van François van ’t Sant, Harer Majesteits trouwste onderdaan getiteld. Van ’t Sant, vertrouweling van Wilhelmina tijdens de ballingschap in Londen gedurende WO II, werd op de hoogte van de geplande staatsgreep gebracht door ‘Soldaat van Oranje’ Erik Hazelhoff Roelfzema, die fungeerde als koerier van oud-premier in oorlogstijd Gerbrandy.

Linggadjati

Aanleiding voor de geplande staatsgreep was het Akkoord van Linggadjati, dat voorzag in de dekolonisatie van de overzeese gebiedsdelen in Indonesië. Onder het rechtse volksdeel, niet in de laatste plaats bij de leiding van de Nederlandse strijdkrachten, had het ontwerpakkoord geleid tot een ware furie. De enige oplossing die men in deze kringen voorzag, was het gewapenderhand ten val brengen van de regering-Beel. Groepen verzetsstrijders, met name uit het godvruchtige Westland, zouden die dag naar Den Haag trekken om alle ministers gevangen te nemen.

De bedoeling van Gerbrandy was om via Van ’t Sant de instemming met de plannen te krijgen van koningin Wilhelmina. Inmiddels was ook de inlichtingendienst van de Amsterdamse politie achter het coupplan gekomen. Die was ter ore gekomen dat PvdA-voorzitter Koos Vorrink op de dodenlijst van de coupplegers stond. Tegelijkertijd zouden in Soerabaja en Batavia Indonesische republikeinen in de boeien worden geslagen om de geplande dekolonisatie te verhinderen. Twee man stonden al bij Vorrinks huis in Den Haag te wachten om hem te liquideren. Maar de socialistenleider had juist die nacht besloten in Amsterdam te blijven en zo ging de staatsgreep niet door. Waarmee in ieder geval duidelijk werd dat ook staatsgreepplegers in Nederland er zich graag met een Jantje van Leiden afmaken.

Noodproclamatie

De geruchten over een komende staatsgreep hielden echter aan, zodanig dat de Amsterdamse burgemeester A.J. d’Ailly zich genoopt voelde een noodproclamatie op te stellen: ‘Stadgenoten! Op dit ogenblik trachten misdadige reactionaire elementen het wettig gezag opzij te schuiven en zich meester te maken van de staatsmacht. Met mijn gehele persoon stel ik mij achter het wettige gezag en Hare Majesteit de Koningin; zo ook het bestuur der stad’.

Hoe Wilhelmina over de plannen dacht is ook na de onthullingen van Van der Zee niet bekend. Zeker is dat zij door haar vertrouweling Van ’t Sant op de hoogte is gesteld van de geplande actie, maar of zij die steunde  valt als gevolg van het feit dat Van ’t Sant zijn hele archief testamentair de haard in liet werpen, niet meer te achterhalen, zo schrijft Van der Zee.

Gladio

Het was niet de laatste keer dat de Indonesische kwestie inspireerde tot staatsgreepkoorts in de polder. Onderzoekers Bob de Graaff en Cees Wiebes meldden in hun in 1992 verschenen studie Gladio der vrije jongens, over het ondergrondse paramilitaire netwerk van de NAVO dat na de oorlog werd opgericht in het geval dat er een inval van de Sovjet-Unie zou plaatsvinden, dat er in 1949 serieuze plannen circuleerden om premier Willem Drees en diens minister van Overzeese Gebiedsdelen Van Maarseveen te kidnappen dan wel te liquideren. Met die actie zou moeten worden voorkomen dat de soevereiniteitsoverdracht aan Indonesië zou plaatsvinden. Het plan werd ternauwernood verijdeld door de marechaussee.

Westerling

Enkele jaren daarna broedde de oprichter van de splinterpartij Conservatieve Partij Nederland, de Rotterdamse tandtechnieker Jean van Wijk, een plan uit om de gevreesde KNIL-militair Raymond Westerling, alias ‘de bloedonderzoek van Celebes’, de regering gewapenderhand ten val te doen brengen.

Luns

Ook het rooms-rode kabinet Cals ontsnapte in 1965 op een haar na aan een gewapende coup, zo meldde historicus J. Kikkert in zijn in 1992 verschenen boek De wereld volgens Luns. Oud-minister van Buitenlandse Zaken en voormalig NAVO-secretaris Joseph Luns vertelde Kikkert dat hij in het voorjaar van 1965 werd benaderd door vier generaals met het verzoek mee te werken aan een staatsgreep namens – in de woorden van Luns – ‘een organisatie waar ik tot dan toe nooit van had gehoord’. Heel wel betrof die organisatie het reeds gememoreerde Gladio-netwerk. Luns vertelde Kikkert dat de generaals ten diepste verontrust waren over premier Cals, die in hun ogen een socialistische wolf in roomse schaapskleren was. Luns zou de generaals vriendelijk de deur hebben gewezen en onmiddellijk oud-premier Beel, die op dat moment vicevoorzitter van de Raad van State was, hebben verwittigd van de coupplannen.

Indianenverhaal

Het bestaan van de coupplannen van 1965 werd eveneens bevestigd tegenover Kikkert door H. Brijnen van Houten, de nestor van de Nederlandse inlichtingendiensten, en ook oud-minister Berend Jan Udink liet weten van het plan te hebben gehoord. Piet de Jong, minister van Defensie onder Cals, deed het relaas van Luns echter af als een ‘indianenverhaal’ en stelde dat hij als verantwoordelijke man voor de strijdkrachten zeker op de hoogte zijn zijn gesteld van een dergelijk voornemen. Daar was Kikkert het indertijd niet mee eens.. Tegenover De Groene Amsterdammer zei hij daarover: ‘Natuurlijk heeft Luns De Jong niet ingelicht. Hij zou wel uitkijken. Als De Jong ervan had geweten, had hij als verantwoordelijk bewindsman moeten overgaan tot vervolging van zijn generaals. Dan had Nederland vervolgens gezeten met een generaalsproces, en dat midden in de Koude Oorlog. Dan had dit land gelijk bekend gestaan als een bananenmonarchie’.

Luns viel na zijn onthulling hoon en spot ten deel. ‘Wat moet ik nu met zo’n verhaal?’, riep toenmalig premier Lubbers uit, gevraagd naar een reactie op de onthulling. Zelfs de fractie van Groen Links in de Tweede Kamer, in normalen doen niet bevreesd voor een Kamervraag meer of minder, dorst de regering niet met de kwestie lastig te vallen, uit angst een modderfiguur te slaan. De Telegraaf deed het verhaal van Luns af als ‘voer voor psychologen’.

Coup tegen Den Uyl

Gevolg van de onthulling van Luns was wel dat toenmalig directeur van De Nederlandsche Bank Wim Duisenberg naar buiten kwam met de onthulling dat ook het kabinet-Den Uyl in 1975 onder vuur van een staatsgreep was komen te liggen. Volgens Duisenberg had Luns als secretaris van de NAVO premier Den Uyl ingelicht over putschistische sentimenten die bij de Nederlandse legerleiding leefden naar aanleiding van de aangekondigde bezuinigingen op het budget van Defensie. Die onrust was ontstaan in het kielzog van de Lockheed-affaire, waarmee de monarchie in het gedrang dreigde te komen.

Het bestaan van dit coupplan werd bevestigd door oud-topambtenaar D.M. Rignalda, secretaris-generaal op Algemene Zaken tijdens het premierschap van Den Uyl. Hij stelde dat Luns de boodschap inderdaad had overgebracht aan de socialistische minister-president. Luns zou zelf als premier zijn gevraagd door de niet nader genoemde coupplegers. Volgens Rignalda verkeerden de coupplannen tegen Den Uyl nog in embryonale fase en verkeerde de coup nog in staat van een ‘oriëntatieronde’.

In de daaropvolgende decennia werden vooralsnog geen coupplannen gemeld. Dat mag opmerkelijk worden genoemd in het door revolutionair pathos gekenmerkte tijdperk van het post-Fortuynisme. Maar misschien is dat wel omdat politieke aardverschuivingen tegenwoordig niet meer gewapenderhand, maar via de media en het internet worden uitgevoerd.

 

You might be interested in

Wees niet bang voor de republiek: er valt alles bij te winnen

Published on

Nu de koning heeft gebogen voor het volk, ligt in Nederland dan eindelijk de weg open naar de republiek.

 

Tekst René Zwaap

 

‘Betrokken maar niet onfeilbaar’. Het zou eigenlijk het nieuwe motto van het Huis van Oranje moeten worden.  Dat ‘Je maintiendrai’ was toch al behoorlijk sleets geworden, en bovendien spreekt dankzij decennia aan stelselmatige bezuinigingen op het onderwijs hier toch geen hond meer Frans. Misschien dat de koninklijke feilbaarheid nog kan worden vastgelegd in een nieuw Grondwetsartikel, voor zo lang dat nog nodig is? : ‘De koning is feilbaar. De ministers zijn verantwoordelijk’.

Het zou de verhoudingen duidelijker maken.  Hoe het ook zij, sinds gisteren, met de publieke boetedoening van Willem-Alexander op tv voor zijn Griekse schuiver, gezeten naast een gemalin die er overduidelijk zwaar de pest over in had, is het koninkrijk der Nederlanden een nieuwe fase ingegaan. De roestvrijstalen zekerheden van het verleden zijn gesneuveld, in de plaats daarvan zijn de poten onder de troon plots broos en wankel. Nog een paar zetjes en de hele boel stort in. Als zelfs Volkskrant-columnist Bert Wagendorp, de Otto Normalverbrauch onder het nationale columnistengilde, in schrille bewoordingen de monarchie de wacht aanzegt en uitbarst in een juichend ‘leve de republiek’, moeten er ten paleize grote zorgen bestaan over het draagvlak.

Voor het eerst in zijn geschiedenis heeft het Huis van Oranje-Nassau gebogen voor de wil van het volk. De haastige terugtocht van het Griekse vakantieparadijs, aangespoord door de vrees voor nog verder escalerende volkswoede in een land dat sinds de uitbraak van de pandemie van het kroonvirus sowieso al verminderd toerekeningsvatbaar is geworden, heeft grote historische betekenis. Nu is er geen weg terug. De revolutie rammelt aan de poorten van het polderland. Ruim 200 jaar te laat, maar dat is geheel conform de gedachte van Voltaire (of was het Heinrich Heine?) dat als het einde der wereld aanstaande was, hij naar Holland zou vertrekken, omdat daar alles 200 jaar later gebeurt.

Weliswaar schoten de leden van de volksvertegenwoordiging onmiddellijk na de koninklijke excuses ook op de linkervleugel direct weer in de klassieke hermelijnvlooienreflex  (SP’er Ronald van Raak:  ‘Ik ben onder de indruk’,  Jesse Klaver van GroenLinks: ‘Nu  weer samen de schouders eronder’), het mag niet verhullen dat het koninklijke gezag tijden deze Griekse tragedie volkomen afgebladderd is. De vraag is nu wat daarmee moet worden gedaan. Pappen en nathouden of slopen en iets nieuws bouwen?

De crisis van de Nederlandse monarchie staat niet op zichzelf. Ze is onderdeel van een veel bredere crisis. Nederland is op bijna alle essentiële terreinen hopeloos in zichzelf vastgelopen. Het onderwijs is zo structureel verwaarloosd dat er gesproken kan worden van een nationale brain drain. Economisch is de scheiding tussen bezitters en non-bezitters (van huizen of kapitaal) zo radicaal dat de sociale ontwrichting waar Piketty in dit verband op heeft gewezen hier in alle schrilheid zichtbaar is. Op milieugebied is Nederland de vieze man van Europa.  Politiek is het land in de ban geraakt van een achterlijk populisme dat grossiert in haat tussen bevolkingsgroepen en aanstuurt op een isolement binnen Europa dat de zaken nog alleen maar verder zal verslechteren. Kortom, Nederland is er anno 2020 zeer dringend toe om op alle terreinen fundamenteel gerenoveerd te worden. En hoe kan dat beter dan door het staatsbestel te herzien, alle structuren van de staat om te denken? Kortom, het is tijd voor een republiek.

Een republiek, gedragen door de res publica, het algemeen belang, mag voor de meeste andere EU-landen dan wel de normaalste zaak van de wereld zijn, voor Nederland is een het  nog altijd een exotisch vergezicht. Vooralsnog is die republiek hier met angst beladen. Eeuwen van stelselmatige propaganda in naam van het orangisme heeft de massa gehersenspoeld met het idee dat ze zonder Oranje is veroordeeld tot de willekeur van de macht. Hoe meer de tijd vordert, hoe surrealistischer wordt dit argument op het podium gebracht. Lees  bijvoorbeeld deze recente pennenvrucht van Trouw-columnist Hans Goslinga  (in zijn artikel ‘Nederland is toch beter af met een erfelijke koning’, 3 oktober 2020):  ‘ De monarchie mist juist door haar ongerijmdheid elke aanspraak op adequate weergave van de werkelijkheid en leent zich daarom het minst voor misbruik en demagogie’.

Welke politieke commentator in welke zichzelf respecterende krant dan ook zou ‘ongerijmdheid’ zonder schaamte opvoeren als het ideale recept voor de staatsrechtelijke ordening? Zonder twijfel vertolkt Goslinga hier een breed gedragen angst, maar juist dat sentiment heeft ervoor gezorgd dat Nederland inmiddels diep is weggezonken is een moeras van ontkenning en indolentie .

Een nieuw republikeins elan, waar op rationele wijze wordt gezocht naar de beste manier om al het economisch en maatschappelijk kapitaal dat voorhanden in te zetten voor samenleving waar je trots op kunt zijn,  is voor de Nederlandse maatschappij de beste weg om af te rekenen met haar eigen onzekerheid en plaats in te ruimen voor de toekomst. De monarchie is symbool van  de stilstand. De republiek is het podium van de verandering waar dit land inmiddels naar smacht maar tot nog toe geen vorm voor kon vinden.

 

René Zwaap is hoofdredacteur van De Republikein, tijdschrift voor politiek, cultuur, recht & burgerschap en is een van de oprichters van de Partij voor de Republiek.  

 

Illustratie Joep Bertrams

 

 

 

 

 

 

You might be interested in

ZWITSERSE LESSEN

In Nederland is de vrees nog groot dat met de invoering van het correctief referendum de poorten van de hel

KONING VAN TRUMPLAND

De monarchistische beweging in de Verenigde Staten zet de kaarten op de Trumpdynastie. Invloedrijke techmiljardairs als Peter Thiel, lid van

Duurste tv-serie van Europa Babylon Berlin doet republiek van Weimar herleven

Published on

De republiek van Weimar is in de Duitse tv-dramaserie Babylon Berlin de vertrouwde poel van zonde en politieke intriges, maar is tegelijkertijd aantrekkelijker dan ooit. Deze maand ging bij de Duitse ARD de derde reeks van de deze duurste Europese tv-serie aller tijden van start.  Raymond van den Boogaard vergelijkt de serie met Rainer Werner Fassbinders legendarische Berlin Alexanderplatz en ontwaart stijgende waardering voor de verloren droom van Weimar.

Tekst: Raymond van den Boogaard

De duurste televisieserie ooit in Europa gemaakt, Babylon Berlin, confronteert de kijker met een pervers genoegen. De serie speelt in 1931, ten tijde van de Weimar-Republiek, de eerste democratische Duitse staat, die van alle kanten, links en rechts, bedreigd wordt. De twee hoofdpersonen in de serie zijn beiden zwaar belast door de recente geschiedenis en de zware sociaal-economische omstandigheden.

Gereon Rath, uit Keulen afkomstig maar in Berlijn op zoek naar een sm-filmpje waarmee zijn vader, een politicus, afgeperst dreigt te worden, lijdt aan zijn oorlogsherinneringen. Heeft hij nu wel of niet zijn broer in de steek gelaten, toen deze kermend in de loopgraaf om hulp smeekte? Die onbeantwoorde vraag klemt te meer omdat de vrouw van zijn inmiddels als vermist gemelde broer de liefde van zijn leven is, en hij de hare. Slechts door een morfineverslaving slaagt Rath erin de psychische spanning die dit alles bij hem teweeg brengt, nog enigszins in de hand te houden.

Even gecompliceerd is het leven van de tweede hoofdfiguur, Charlotte Ritter. Zij woont met haar moreel diep gezonken arbeidersfamilie, waar drank en incest de regel zijn, in een gore huurkazerne. Charlotte moet voor het zootje de kost verdienen, en doet dat met grote vindingrijkheid. Als dagloner verricht zij secretariële werkzaamheden op het hoofdbureau van de Berlijnse politie – vandaar dat zij Rath ontmoet en er op den duur zelfs in slaagt zijn assistent te worden. Maar dat brengt niet genoeg geld in het laatje. ’s Nachts werkt ze als taxi-dancer in een chique nachtclub, Efti Moka, waar ze op afroep in de kelders ook seksuele diensten verleent.

Alles aan het Berlijn van 1931 is op het eerste gezicht even afschuwelijk. De politie is volkomen corrupt, de nachtclub is in handen van een tegenstanders martelend misdaadsyndicaat. Berlijn is ook het slagveld van allerlei groepen Russen – aristocraten, leninisten, anarchisten, trotskisten – die elkaar onderling verraden en naar het leven staan. Communisten die op 1 mei door de straten willen marcheren, worden door de politie met machinegeweer neergemaaid, waarna de moorden van hogerhand aan de communisten zelf worden toegeschreven. Ex-militairen die de nederlaag van 1918 niet kunnen verkroppen, formeren als voorbereiding op een autoritaire machtsgreep, in het geheim een leger met volgens het verdrag van Versailles verboden wapens – daarin terzijde gestaan door wat grootindustriëlen. De Sovjet-ambassade in Berlijn stelt bereidwillig zelfs een hele trein met gifgas ter beschikking.

Onverantwoord en onheilspellend

Het is allemaal héél erg, zedelijk en politiek volstrekt onverantwoord en onheilspellend. De perversie ligt erin dat je als kijker onmiddellijk naar dit Berlijn zou willen afreizen, als het nog bestond. De Duitse hoofdstad is ook tegenwoordig nog wel een bezoek waard natuurlijk – er gebeurt veel op cultureel gebied en hoewel ook in Berlijn de ontwikkeling is ingezet waarbij nog slechts de rijken zich een woning kunnen veroorloven, heerst er nog steeds een merkwaardig informele sfeer. Maar Berlijn nu is natuurlijk ook een heel verantwoorde stad, net zo verantwoord en ernstig en bedachtzaam als de rest van Duitsland. Saai, met andere woorden. Nee, dan de Weimar Republiek. Dat was leven!

Onwillekeurig denkt de oudere kijker terug aan die eerdere Duitse televisieserie over Berlijn in de Weimar-Republiek, Berlin Alexanderplatz, uit 1980, van Rainer Werner Fassbinder. Overeenkomst is dat beide series op een roman zijn gebaseerd – Berlin Alexanderplatz op de gelijknamige roman van Alfred Döblin uit 1929, Babylon Berlin op de misdaadromans van de hedendaagse auteur Volker Kutscher. In beide gevallen is de stad Berlijn een morele afgrond waarin liefde en seks zakelijke instrumenten van overleving zijn geworden, de mens de mens een wolf is en het nazisme zijn schaduw vooruitwerpt. Alleen het tempo waarin de verdorvenheid over de kijker wordt uitgestort, verschilt: het Berlijnse leven lijkt in 2019 vijf keer zo snel te gaan als in 1980 – wellicht tekenend voor de wijze waarop ons eigen leven tussen 1980 en 2019 sneller en zenuwachtiger is geworden.

Een ander opmerkelijk verschil is de manier waarop de kijker zich verhoudt tot de protagonisten. Bij Fassbinder is de hoofdpersoon, Franz Biberkopf, misschien niet onsympathiek, maar per slot van rekening toch een schlemiel die teloorgaat. Rath en Ritter daarentegen blijven aantrekkelijke personages, hoe onethisch hun optreden ook vaak is. Zij worstelen zich door het leven van de grote stad, en dat is genoeg om ze tot positieve helden te maken. Zij reflecteren maar zelden over de merites van hun leven of de maatschappij of staat waarin zij leven. Daarvoor hebben ze het er te druk mee om van de omstandigheden het beste te maken. Heden is dat kennelijk voldoende om geloofwaardig te zijn en bij de kijker sympathie op te wekken.

Dramatische verschuiving

Deze dramatische verschuiving van het beeld markeert, denk ik, de verandering in de manier waarop in Duitsland in het algemeen wordt aangekeken tegen de Weimar-Republiek. Het was de eerste democratische staat uit de Duitse geschiedenis – nadat een poging in 1848 van studenten in Frankfurt op niets was uitgelopen. ‘Weimar’ was in 1919 een moeilijke geboorte: in Berlijn, München en elders waren er revolutionaire pogingen, geïnspireerd door de Russische revolutie, om in plaats van een ‘burgerlijke’ democratie een arbeidersstaat te stichten. Bij de onderdrukking daarvan verbonden de sociaaldemocraten zich met rechts-nationalistische groeperingen die zelf allerminst democratische plannen hadden.

Het was niet de enige handicap voor de jonge staat: de overwinnaars van de Eerste Wereldoorlog stelden zware economische eisen omdat zij tot elke prijs wilden vermijden dat Duitsland zich ooit nog tot een Europese grootmacht zou kunnen ontwikkelen; de kapitalistische crisis van 1929 maakte een eind aan de spectaculaire economische groei die het land ondanks alles medio jaren twintig had doorgemaakt. Als klap op de vuurpijl kwam in 1933 Hitler aan de macht dankzij de instituties van die zelfde republiek: president Von Hindenburg benoemde Hitler tot rijkskanselier – in welke functie de Führer de staat, en niet te vergeten ook de hoofdstad Berlijn, kaapte voor zijn plannen.

Dus toen in 1949 de Bondsrepubliek Duitsland werd gesticht was er de grondleggers van de tweede democratische staat uit de Duitse geschiedenis veel aan gelegen de afstand tot ‘Weimar’ zo groot mogelijk te houden. ‘Weimar’ gold voortaan als een afschuwwekkende mislukking, die bij de stichting min of meer voorgeprogrammeerd was geweest. De president van de Bondsrepubliek wordt bijvoorbeeld niet, zoals die van ‘Weimar’, direct gekozen maar door de Bondsdag benoemd – 1933 zou zich nooit meer kunnen herhalen. Maar de voornaamste verandering in 1949 was misschien nog wel dat in de Bondsrepubliek gematigdheid in alle opzichten de norm werd, waaraan streng moest worden vastgehouden.

Elke suggestie van Duitse grootmacht moest worden vermeden, extreem-rechtse en extreem-linkse partijen werden bestreden en meestal verboden. Militarisme, anders dan loyale deelname aan de Navo ter verdediging tegen de Rus, was uit den boze. De nieuwe Duitse bescheidenheid vond zijn uitdrukking in de plaats waar de Bondsdag en de ministeries werden gevestigd: Bonn, zo’n beetje het slaperigste, kleinburgerlijkste stadje dat je je kunt voorstellen. Toen Bondskanselier Kohl in 1990 voorstelde om parlement en ministeries te verhuizen naar Berlijn – dat door de opheffing van de DDR en de geallieerde bezetting weer als potentiële hoofdstad in aanmerking kwam – leidde dat tot felle debatten in Duitsland zelf. Berlijn, dat was de stedelijke moloch die het symbool was van de mislukking van ‘Weimar’ en – daarvoor en daarna – van een Duitse machtspolitiek die stond voor oorlog en verwoesting.

Sindsdien is er veel veranderd. Duitsland heeft zich, ingebed in de Europese Unie, opnieuw tot grootmacht ontwikkeld – voorlopig alleen economisch. De consequente politieke gematigdheid van de gevestigde partijen CDU, SPD en FDP heeft plaatsgemaakt voor een veel gevarieerder politiek palet, waarin met name de extreem-rechtse AfD opvalt. De georganiseerde – in sommige opzichten valse – bescheidenheid van de Bondsrepubliek staat op de tocht – nu steeds vaker van Duitsland, als sterkste land in de EU, het voortouw neemt in Europa. Politiek wordt in deze context steeds minder een oefening in braafheid, en meer een interne strijd voor waarden die niet langer vanzelfsprekend zijn. Politiek, kortom, is de kunst van het mogelijke.

Binnen deze nieuwe context wordt de Weimar-Republiek niet langer als een te mijden vreselijk voorbeeld gezien, maar meer als een democratisch Duits experiment dat misschien ook anders en beter had kunnen aflopen. In februari is in Weimar – Duitse democratieën worden altijd vér weg van Berlijn gesticht – het eeuwfeest van de stichting van ‘Weimar’ feestelijk herdacht in het stadstheater waar zich in 1919 de Rijksdag had verzameld. Nog maar tien jaar geleden had een soortgelijke herdenking tot felle controverses geleid, maar nu heerste onder aanvoering van bondskanselier Merkel roerende eensgezindheid: het was toch de eerste democratische staat, die was geconfronteerd met allerlei bedreigingen – waaraan die van nu trouwens vaag doen denken. Achteraf misschien toch een staat om zuinig op te zijn.

De serie Babylon Berlin is uitdrukking van deze zelfde herwaardering. Hij maakt ‘Weimar’ zelfs een beetje ‘schick’ want het is een fantastische serie die u vooral moet zien. Al die blote dans, vrije verhandelbaarheid van narcotica en andere manifestaties van zonde die in Babylon Berlin zo’n grote rol spelen zoekt men in het ernstige Duitsland van nu echter tevergeefs. Toch een beetje jammer.

Babylon Berlin is in Nederland te zien op de betaaldienst Videoland. 

You might be interested in

De Lockheed-affaire: hoe Den Uyl de kans op de republiek voorbij liet gaan

Published on

In 1976 had het kabinet-Uyl met de Lockheed-affaire een gouden kans in handen ter herinvoering van de Nederlandse republiek.  Maar de politieke moed ontbrak. Jack Jan Wirken over de parallellen tussen Lockheed en het schandaal rond Juan Carlos.

 

 

Tekst Jack Jan Wirken

Edwin de Roy van Zuydewijn, de gewezen echtgenoot van prinses Margarita, wist het beeldend te brengen. Ergens op paleis Soestdijk, vermoedelijk in de olifantenkamer, vond een ontmoeting plaats met Bernhard en enkele intimi. Onderwerp van gesprek was de recent gegeven toestemming aan een filmploeg om opnames in het paleis te maken. Dat hadden ze volstrekt verkeerd aangepakt, aldus de prins. De Roy van Zuydewijn, Bernhards accent perfect imiterend: ‘Daar hadden we een bedrag voor moeten vragen’.

Het gegeven dat hij over een ruime uitkering beschikt en dat de kosten van paleis, jacht, vervoer en het regerings-vliegtuig door de overheid gedragen worden staat er kennelijk niet aan in de weg dat het verzoek om filmopnames te mogen maken als een lucratieve deal-opportunity gezien wordt. Zoals ook de idee achter de belastingvrijstelling (Bernhard kocht zijn Ferrari’s zonder BPM) hem er niet van weerhield, de auto’s na enige tijd met winst (de afschrijving viel in het niet bij het belastingvoordeel) te verkopen. Het is een vorm van zakelijkheid die zich slecht verhoudt tot de populaire perceptie van toewijding aan de publieke zaak die Oranje-adepten de leden van het koninklijk huis toedenken. En die tegelijkertijd laat zien hoezeer het monarchale bestel door sommige betrokkenen als verdienmodel gezien wordt. Een model waarbij de reguliere revenuen niet langer de grootste inkomstenbron vormen. Als betrof het basketballers uit de Premier League, geldt voor sommige royals dat de ‘sponsorcontracten’ het standaard inkomen vele malen overtreffen. Juan Carlos heeft de mogelijkheden van persoonlijke verrijking die een koninklijke titel biedt, naar een nieuw niveau getild. Maar ook Bernhard heeft, zij het met de Spaanse omkoopbedragen in het achterhoofd op bescheiden schaal, zijn best gedaan voor een zo groot mogelijk persoonlijk gewin.

Republikeins trauma

De Lockheed-affaire. Het behoort tot een van de grote trauma’s van de republikeinen; de wijze waarop de kansen die de kwestie bood in de strijd voor de afschaffing van de monarchie, door de overvoorzichtige Den Uyl te grabbel zijn gegooid. Voor veel lezers van dit blad zullen de gebeurtenissen in het geheugen gegrift staan; de hoorzittingen van de Commissie Church die, naast heel veel andere omkoopzaken op enig moment de zoeker richt op de vliegtuigindustrie en daarbij al snel stuit op een hoge Nederlandse regeringsofficial. De ‘Dutch prince’ zoals hij werd geduid, een duiding die ook bij niet ingewijden geen verdenking jegens Claus opriep. De prins had, zoals uit de ondervragingen bleek, een groot bedrag ontvangen om daarmee het Nederlandse politieke klimaat gunstig te stemmen voor de aanschaf van Lockheed producten. De suggestie was om hem te belonen door hem een Lockheed JetStar cadeau te doen, een gebaar waarvan hij zelf stelt dat afgewezen te hebben omdat hem al een Fokker Friendship in het vooruitzicht was gesteld. Waarbij de opzichtigheid van het gebaar wellicht meer gewicht in de schaal legde voor de afwijzing nu het niet in Bernhard’s aard lag een viermotorig straalvliegtuig te laten schieten voor een tweemotorig propellor-toestel. De betaling van ruim een miljoen dollar had tot doel de niet doorgegane geste te compenseren. De verontrusting in het Nederlandse kabinet leidde tot de benoeming van de Commissie van Drie die de opdracht kreeg de juistheid van de ten overstaan van de Commissie Church afgelegde verklaringen, voor zover betrekking hebbend op prins Bernhard, te onderzoeken. De commissie zou uiteindelijk een vernietigend rapport uitbrengen. Waar politiek zo goed als niets mee gedaan is.

Ook vierenveertig jaar na dato blijven de details schokkend. De houding van Bernhard natuurlijk in eerste instantie. Na de instelling van de Commissie van Drie publiekelijk de hoop uitsprekend dat het rapport het vertrouwen van de Nederlandse bevolking in zijn persoon zal herstellen. En ondertussen het contact met Lockheed over de betalingen warm houdend. Maar vooral van de Nederlandse politiek, de premier voorop, die alles doet om de explosieve kracht van het rapport te ontkennen en de gevolgen van de openbaarmaking beperkt te houden. Den Uyl wordt nog steeds door velen een enorme kwaliteit toegedacht voor de wijze waarop hij de ‘constitutionele crisis heeft bezworen’. Dat dat gepaard is gegaan met zaken die in de verhouding tussen Kamer en regering als doodzonde gelden -het verzwijgen van de link met Northrop- en met het onder druk zetten van strafrechtelijke waarden -een sepotbeslissing op louter politieke gronden- wordt er meestal niet bij vermeld.

De ontsteker is met de grootst mogelijke omzichtigheid uit de bom gehaald. In politieke zin lagen de kansen voor een omwenteling voor het opscheppen. Bekend is dat Juliana stelde af te zullen treden als haar echtgenoot strafrechtelijk vervolgd zou worden. En dat Beatrix in die situatie haar moeder niet zou opvolgen. Dat zijn niet de contouren van een constitutionele crisis die afgewend moet worden maar de kansen om voor eens en altijd met een constitutioneel bestel dat van crisis naar crisis kruipt, af te rekenen. Den Uyl had naar de Kamer kunnen komen, het Lockheedrapport onder de arm, en plechtig kunnen verklaren dat de bevindingen van de Commissie van Drie aanleiding gaven tot verdenking jegens de prinsgemaal van ernstige strafbare feiten. En dat het kabinet geen andere beslissing kon nemen dan het dossier in handen geven van het Openbaar Ministerie teneinde de mogelijkheid van een strafvervolging te onderzoeken. We leven in een rechtsstaat, had hij eraan toe kunnen voegen, we houden het beginsel van gelijkheid voor de wet als wezenlijk voor ons bestel, we kunnen niet anders dan het OM hierin de ruimte geven die een onafhankelijke aanklager in een rechtsstaat toekomt. Zelfs een SGP-kamerlid zou niet de moed hebben gehad hier bezwaren tegen in te brengen.

Oneigenlijk gebruik van opportuniteitsbeginsel

Den Uyl kwam in de Kamer met een heel ander verhaal. Geïnspireerd door de vrees voor electorale effecten of uit genegenheid voor Juliana die zijn kabinet immers mede mogelijk had gemaakt, kwam hij in het parlement met weinig steekhoudende argumenten om het kortsluiten van de strafrechtelijke weg te onderbouwen. De prins zou al behoorlijk gestraft zijn door de conclusies die het kabinet aan het rapport ging verbinden. Sommige aspecten van de zaak zouden verjaard zijn. Het strafrechtelijk onderzoek zou veel tijd in beslag nemen en een uiteindelijke vervolging was niet zeker. Argumenten waar criminologen en strafrechtjusristen achteraf geen spaan van heel lieten. Argumenten met geen ander doel dan te pogen het optreden van de regering in van een schijn van rationaliteit te voorzien. Het maskeren van het oneigenlijk gebruik van het opportuniteitsbeginsel; niet om maatschappelijke maar om politiek redenen valt er een sepotbeslissing.

En de Kamer hoorde dit met een mengsel van instemming en bewondering aan. Een enkele partij poogde nog een begin van een discussie te starten die enigszins recht zou doen aan de schokkende bevindingen van de onderzoekscommissie. Van der Spek en Van der Lek, de voltallige PSP-fractie, kwamen met een motie om de kwestie aan te grijpen om nog eens na te denken over de rol van de monarchie in het vaderlandse bestel. Om ingediend te kunnen worden droeg de motie, behalve de handtekeningen van de twee PSP’ers ook een aantal handtekeningen van PvdA Kamerleden. Maar toen het op stemming aankwam werd de motie met slechts de stemmen van Van der Spek en Van der lek voor, verworpen. De PvdA’ers feliciteerden de PSP’ers met de motie maar konden hun stem er niet aan geven. Toenmalig fractievoorzitter Van Thijn had fractiediscipline afgedwongen. Zelfs een kleine barst in het raamwerk moest voorkomen worden.

De gelijkenissen tussen de zaak rond Juan Carlos en die rond Bernhard zijn overdonderend. Het geschuif met rekeningen, met koffers met geld, met onduidelijke tenaamstellingen van de begunstigden van de overmakingen, met vriendinnen die financieel gesteund worden, ‘Alles schon mal dagewesen’. Waarbij dan nog wel geconstateerd kan worden dat Bernhard zich, met de kennis van nu, zwaar heeft laten onderbetalen.

De gelijkenis betreft natuurlijk ook de politieke reactie op de omkoopschandalen. Het kost weinig moeite voor PSP Unidas Podemos in te vullen en voor de PSOE uiteraard de PvdA. Dan komt een herhaling van zetten in beeld die symptomatisch is voor het mechanisme dat monarchieën in West-Europa zo lang in het zadel houdt: op een enkele principiële uitzondering na buigt het politieke establishment in vergaande mate mee met de veronderstelde volkswil. Het zal, zowel in Spanje als in Nederland, veel overtuigingskracht kosten om een meerderheid in het parlement te doen beseffen dat meebuigen niet getuigt van pragmatische politiek maar van democratisch tekortschieten.

 

 

 

You might be interested in

Praalhanzen en pronkjonkers: Lodewijk Brunt over de 600 verdwenen vorsten van India

Published on

Afgelopen weekend overleed socioloog Lodewijk Brunt, die de laatste jaren spraakmakende verhalen publiceerde in De Republikein. Ter herinnering aan deze grote geest publiceert De Republikein hier een oudere bijdrage van hem, gewijd aan India, het land van zijn hart.  Een schets van de kleurrijke maharaja’s, nawabs en nizams die ooit het beeld van Brits-India bepaalden.

Tekst Lodewijk Brunt

Tot enkele weken voor het uitroepen van de onafhankelijkheid van India, augustus 1947, wist niemand nog hoe de nieuwe staat er precies zou gaan uitzien. Het gigantische subcontinent – zo’n vierhonderdmiljoen mensen, honderden talen, moderne steden, primitieve tribale gemeenschappen, religieuze verscheidenheid – dreigde te worden versplinterd. De Muslim League onder Muhammad Ali Jinnah was beducht door de Hindoebevolking onder de voet te worden gelopen. Hij eiste een zelfstandige Moslimstaat: Pakistan. Van de weeromstuit verlangden de Sikhs opeens een eigen Sikhistan. Andere aanspraken volgden. Onder leiding van de laatste Britse gouverneur-generaal, graaf Louis Mountbatten of Burma, die nauw samenwerkte met Jawaharlal ‘Pandit’ Nehru, werd het ideaal van een Indiase eenheid zoveel mogelijk gerealiseerd, maar de onafhankelijkheid van Pakistan kon niet worden voorkomen. In de jaren zeventig maakte Oost-Pakistan zich overigens los van West-Pakistan: Bangla Desh, het land van Bengalen.

3 miljoen doden

De onafhankelijkheid, veelal aangeduid als de Partition, de ‘verdeling’, werd in augustus dit jaar uitbundig gevierd. Zeventig jaar geleden sprak Nehru, de eerste premier van India, zijn befaamde onafhankelijkheidstoespraak uit. Middernacht,15 augustus 1947. Maar de herinneringen aan die heugelijke gebeurtenis zijn niet onverdeeld positief. Ontelbaren sloegen op de vlucht met achterlating van hun hebben en houden: Hindoes van Pakistan naar India en Moslims van India naar Pakistan. Op grote schaal vonden moordpartijen, brandstichtingen, verkrachtingen, berovingen en vernielingen plaats – naar schatting vonden meer dan drie miljoen mensen de dood. Ondanks de uitputtende onderhandelingen over wie wat zou krijgen, stonden de grenzen van de nieuwe staten nog steeds niet vast op het moment dat de onafhankelijkheid werd uitgesproken. Wat moest er met de inheemse vorstendommen gebeuren, de talrijke ‘staten binnen de staat’? Bij de festiviteiten rond het zeventigjarige bestaan van de Partition zijn er aan dat onderwerp nauwelijks woorden besteed. En dat terwijl al die kleurrijke maharaja’s, nawabs en nizams het beeld van Brits-India decennialang hebben bepaald. Alsof de geschiedenis van de Oriëntaalse royalty is uitgewist.

Mogol-dynastie

De East India Company (de Britse versie van de Nederlandse VOC) trof een sterk verdeeld subcontinent aan waarin de Mogol-dynastie geflankeerd werd door een veelvoud van inheemse staten en staatjes. De grenzen waren vloeiend, er was een voortdurend proces van gebiedsuitbreiding aan de gang, onderlinge oorlogsvoering, landjepik. Een voorbeeld is Shivaji, die zich opgeworpen had als leider van de Marathas. Hij wist omstreeks het midden van de 17e eeuw zoveel grondgebied te veroveren dat zelfs de machtige Mogolkeizer Aurangzeb er zenuwachtig van werd en zijn generaals op hem afstuurde. Shivaji riep het Maratharijk uit tot een onafhankelijke staat en kroonde zichzelf tot koning: Chattrapati. Hij is vanwege zijn houding tegenover een Moslimregime nog steeds de grote held van de Shiv Sena, het leger van Shivaji, de uiterst rechtse, hindoefundamentalistische volkspartij die vooral in Maharashtra populair is. De Britten waren aanvankelijk geïnteresseerd in de specerijenhandel en sloten overeenkomsten met de plaatselijke heersers. Ze kregen op een paar strategische plekken voet aan de grond: Surat en Bombay aan de westkust, Madras en Calcutta aan de oostkust. Pas eind 18e begin 19e eeuw, begon de grote imperialistische veroveringswedloop, zowel in Afrika als in Azië. Veel van de inheemse vorsten zullen niet bepaald medailles hebben verdiend voor hun manier van regeren, merkt de Indiase diplomaat Shashi Tharoor op in zijn Inglorious Empire, maar vergeleken met de East India Company waren ze toonbeelden van beschaving. De Britten namen veel grond brutaalweg in beslag, of stelden stromannen aan als hun zaakwaarnemers. Daarbij gingen ze uit van het volgende principe: als een vorst geen mannelijke opvolger had, wezen zij de opvolger aan. Het adopteren van een zoon, de gebruikelijke weg bij de inheemse koninkrijken, werd domweg verboden.

Protectiegeldzwendel

Wie door de East India Company werd benoemd moest trouwens een flinke som betalen: als tegenprestatie voor de bescherming door het handelshuis. Maar het contingent militairen dat daartoe werd ingezet, moest de vorst uit eigen zak betalen. De Britten boden aantrekkelijke leningen aan, zodat het vorstendom binnen de kortste keren aan de grond zat en bij het Britse grondgebied gevoegd werd. Een koninklijke versie van de protectiegeldzwendel waarmee de maffia groot geworden is. De East India Company (minstens zo corrupt en cynisch als de VOC) leunde bij haar praktijken op een omvangrijk huurlingenleger, zorgvuldig samengesteld uit vechtlustige gemeenschappen.

Klaar voor de tijgerjacht in Cooch Behar.
Foto uit: Gayatri Devi, A Princess Remembers. The Memoirs of the Maharani of Jaipur. New Delhi (Rupa) 1995

De ommekeer kwam in 1857. In Barrackpore kwamen de huursoldaten in opstand tegen de Company, dat blijkbaar al veel kwaad bloed had gezet. Het vuur sloeg razendsnel over naar andere legerplaatsen en uit Meerut trokken legereenheden op naar Delhi om de laatste Mogolvorst, de oude en breekbare Bahadur Shah Zafar, tot keizer van heel India uit te roepen. In de Britse geschiedenisboeken staat de gebeurtenis nog steeds te boek als de ‘Muiterij’, maar de Britse aanwezigheid hing aan een dun draadje. De opstand ging gepaard met slachtpartijen aan beide kanten; toen hij eenmaal was neergeslagen, bereikten de Britse wraakacties ongekende hoogtepunten van wreedheid. Shah Zafar werd ontvoerd en verdween in ballingschap. In 1858 nam de Britse kroon het bewind van de East India Company over en werd India onderdeel van het grote, wereldomvattende Britse koloniale rijk. Het Britse kabinet stelde een speciale minister voor India aan en het India House in Londen werd het centrum voor Indiase aangelegenheden. De koloniale overheid streefde naar rust en orde: de staatkundige situatie werd bevroren. De grenzen werden officieel vastgelegd en bij monde van koningin Victoria werd de inheemse vorsten plechtig beloofd dat hun integriteit onder de Britse oppermacht (paramountcy) nooit meer geschonden zou worden. Een prachtige belofte, ook ingegeven door de terughoudendheid die de Indiase vorsten hadden betoond tijdens de opstand. De praktijk was anders: de grenzen bleven weliswaar intact, maar de bemoeienis van de koloniale overheid met de interne aangelegenheden reikte verder dan ooit.

 

Een aantal van de voornaamste prinsen tijdens het Zilveren Jubileum van de Maharaja van Kapurthala, midden jaren 1920. Foto uit: Charles Allen & Sharada Dwivedi, Lives of the Indian Princes. London (Century Publishing Co) 1984

Iedere vorst kreeg een Resident toegewezen, een politieke commissaris, die toezicht hield op de gang van zaken, vooral op financieel en moreel gebied. Ernstig wangedrag werd gemeld bij de gouverneur-generaal die de zondaar op het matje riep; door hem te ontbieden in het gouvernementspaleis in Calcutta (vanaf 1920 New Delhi) of door op tournee te gaan en de toestand met eigen ogen te aanschouwen. De koningen beschikten over een privy purse, een bepaald percentage van de staatsinkomsten dat bedoeld was voor de eigen, persoonlijke uitgaven. Overschrijding van dat percentage kon niet worden toegestaan: de koloniale overheid had de belastingcenten nu eenmaal zelf nodig.

Duizelingwekkende diversiteit

De Britse koloniale overheid stond tegenover bijna 600 inheemse vorstendommen die werden geregeerd naar de eigen inzichten van de heerser. Sommige staten waren zo groot als Frankrijk of Groot-Brittannië zelf, andere waren nauwelijks een vierkante kilometer groot, vaak in het leven geroepen door de East India Company om vriendendiensten te belonen. Bij elkaar besloegen ze bijna de helft van de totale oppervlakte van Brits-Indië en omvatten ze bijna een derde van de totale bevolking: veel kleinere staatjes bevonden zich aan de periferie, zoals het gebied van de Himalaya of in de woestijngebieden van Rajasthan. Ook in andere opzichten was de diversiteit duizelingwekkend. Sommige staten hadden eigen spoorwegen, andere hadden nog geen tien kilometer geplaveide weg; hier en daar bestond iets als een volksvertegenwoordiging, met een moderne bestuurlijke administratie, in veel staten ontbrak het aan de meest elementaire voorzieningen, zoals gezondheidszorg of onderwijs. In noordelijke staatjes als Hunza en Nagar werd de belasting in natura betaald, andere staten hadden een eigen munteenheid. Vanwege de onderlinge verschillen, werden de vorstendommen in categorieën verdeeld. Naast de ruim honderd staten die direct met het Britse gezag te maken hadden, werden er diverse groeperingen van staten gevormd die als collectief vertegenwoordigd waren. Rajasthan was een samenstel van onder andere Alwar, Jaipur, Bikaner, Udaipur enzovoort. Je kon niet van Delhi naar Bombay reizen zonder tenminste dertig staatsgrenzen te passeren. Ook de onderlinge hiërarchie werd nauwkeurig vastgelegd en deze had Byzantijnse proporties, zeker nadat koningin Victoria tot haar grote genoegen tot keizerin van Brits-Indië werd uitgeroepen, een gebied op vele duizenden kilometers afstand van Londen waar ze nooit van haar leven een voet aan de grond had gezet — of zou zetten.

Nieuwe hofcultuur

Er was sprake van koninklijke illusion building, zoals iemand treffend opmerkte. Het Britse koningshuis werd gepresenteerd als de opvolger van de Mogoldynastie en de inheemse vorstendommen werden ingepast in een nieuwe hofcultuur. Daar paste ook een nieuwe titulatuur bij. De Hindoevorsten hielden de titel van Maharaja, of Raja als ze lager op de ladder stonden, de Moslims bleven Nizam of Nawab, maar in de nieuwe rangorde kregen ze allemaal de status van ‘prins’ en hun staten die van ‘prinsdommen’ (princely states). Er mocht uiteraard niemand raken aan de hoogste status van de keizerin, die vertegenwoordigd werd door de Viceroy. De Nizam van Hyderabad had een uitzonderingspositie, vanwege zijn prominente rol onder het Mogolrijk (en zijn onvoorstelbare rijkdom) bleef hij de titel His Exalted Highness voeren. De prinsen kregen een eigen vertegenwoordigd lichaam, de Chamber of Princes, waar ze over hun specifieke kwesties konden beraadslagen. Maar uit de richtlijnen van de kanselier van die Kamer, opgesteld in de jaren 1920, valt op te maken dat als het gaat om ‘status, voorrang en privileges’, de prinsen pas na de organen van het centrale gezag aan de beurt zijn. En dat geldt alleen voor een bepaalde categorie van prinsen. De prinsdommen hebben een eigen hiërarchie: er bestaat een scherpe scheidingslijn tussen prinsdommen mét en prinsdommen zónder saluut. Heersers van ‘saluutstaten’ hebben al naar gelang hun status recht om met een bepaald aantal kanonschoten verwelkomd te worden bij specifieke gelegenheden. Als koningin-keizerin Victoria India bezocht zou hebben, zou ze zijn begroet met 101 saluutschoten. Haar Viceroy had recht op 31 schoten, de belangrijkste prinsen volgden met 21, daarna liep het steeds met 2 schoten af tot 9. Lager bestond niet, verschillen moeten er zijn. De precieze volgorde leidde, begrijpelijkerwijs, tot veel onvrede bij prinsen die zichzelf soms beschouwden als seriously under-gunned, zoals een historicus het uitdrukte.

 

Schilderij van Gayatri Devi, koningin van Jaipur.

Koningin Victoria

Koningin Victoria had romantische gevoelens voor haar Oosterse prinsen met een bruine huidskleur, vaak tot ergernis van haar raadgevers. Viceroy Lord Curzon mopperde: ‘Iedereen met een tulband en juwelen is welkom in Buckingham Palace’. Hij voelde zich soms genoodzaakt de koningin in bedekte termen te waarschuwen voor de bedenkelijke neigingen van de prinsen die haar een bezoek brachten. Het oriëntalisme van het Britse koningshuis leidde in de praktijk tot ornamentalisme. Nu de prinsen geen speciale aandacht meer hoefden te besteden aan oorlogsvoering, konden ze zich met volle overgave storten op hun eigenlijke, koninklijke, bestemming: te leven als praalhans en pronkjonker. Gayatri Devi, de latere Maharani van Jaipur, herinnert zich haar jeugd in het prinsdom Cooch Behar en somt vol trots de grootste prestaties van haar grootvader op: in minder dan veertig jaar 365 tijgers, 311 luipaarden, 207 neushoorns, 438 buffels, 318 antilopen, 259 sambars, 133 beren en 43 bizons neergeknald in de jungles van Assam en Cooch Behar. In één adem stelt ze vast dat dit een prachtvoorbeeld was van natuurbeheer. Zelf schoot ze haar eerste tijger toen ze zes jaar was. Charles Allen signaleert deze combinatie eveneens in zijn fraaie studie Lives of the Indian Princes: hoeveel lippendienst de prinsen ook bewezen aan natuurbeheer, ze waren tegelijkertijd geobsedeerd door het idee zoveel mogelijk te doden – ‘on the theory that the bigger the bag, the more important you were’. Op alles wat liep, kroop of vloog werd gejaagd en de prinsen boden tegen elkaar op met de grootste buit of het aanzienlijkste jachtgezelschap. Naast de jacht waren diverse sporten populair: polo, cricket, tennis. De eigenschappen van een nietsdoende klasse werden ruimschoots geprikkeld: de bouw van imponerende sprookjespaleizen, het verzamelen van dure Rolls Royces en Mercedessen waarmee niet gereden kon worden, juwelen, meubilair, minnaars en minnaressen, fokdieren. De prins van Baroda, Sayaji Rao hield getrainde papegaaien: ze reden op zilveren fietsjes of zaten in zilveren auto’s en konden hele toneelstukjes opvoeren. Zoals de scène dat een papegaai door een auto werd overreden, onderzocht werd door een papegaaiendokter en door papegaaienbroeders in een papegaaienambulance werd afgevoerd. Hoogtepunt was het afschieten van een kanon; iedere toeschouwer schrok zich een ongeluk, de papegaaien zélf bleven ijzig kalm.

Feodale schijnvertoning

Nehru bestempelde de Indiase prinsenkaste als een ‘feodale schijnvertoning’. De vertegenwoordigers van de Congress Party waren niet van plan de plechtige Britse belofte van integriteit te honoreren tijdens de onderhandelingen over de onafhankelijkheid. Hun nadruk op India als eenheidsstaat was overigens een gloednieuw idee: de lange geschiedenis van India is altijd gekenmerkt geweest door Balkanisering. De beoogde Minister van Binnenlandse Zaken, Valabhbhai (Sardar) Patel – de échte sterke man – kreeg de taak om de prinsdommen bij de nieuwe staat onder te brengen. Iedere prinselijke staat die zichzelf fatsoenlijk kan bedruipen mag zelfstandig blijven, beloofde hij, om vervolgens vast te stellen dat geen enkele staat aan die eis voldeed. Onder de verzekering dat de prinsen hun paleizen, titels en privy purses mochten behouden, liet hij ze stuk voor stuk het zogenaamde Instrument of Accession tekenen. Drie prinsdommen hielden voet bij stuk, waaronder het grote Hyderabad. Pas geruime tijd na de onafhankelijkheid zwichtten ze alsnog, de Nizam van Hyderabad nadat het Indiase leger de staat was binnengevallen. Het definitieve doek viel in de jaren zeventig onder premier Indira Gandhi, de dochter van Jawaharlal Nehru: zij schafte de laatste privileges af. Een tijdperk teneinde.

 

 

Het laatste boek dat Lodewijk Brunt publiceerde was in samenwerking met Dick Plukker een vertaling uit het Hindi van De blauwe sjaal en andere verhalen van Anu Singh Choudhary, verzameling korte verhalen, die vanuit verschillende invalshoeken inzicht bieden in het hedendaagse India. Een land van hechte familieverbanden, maar ook van echtscheidingen, religieuze tegenstellingen, jonge mensen die naar de grote stad trekken en daar op ce een of andere manier het hoofd boven water moeten zien te houden. Schrijfster Anu Singh Choudhary belicht daarbij vooral het leven van vrouwen.

De Indiase stedelijke middenklasse maakt uitbundig gebruik van hypermoderne communicatiemiddelen en de ‘zegeningen’ van het moderne kapitalisme. Maar op het platteland doet veel nog denken aan het feodale India van weleer.

Titel: De blauwe sjaal en andere verhalen

Auteur: Anu Singh Choudhary

Vertaald uit het Hindi door Lodewijk Brunt en Dick Plukker

Uitgever: India Instituut, 2020; aantal pagina’s: 176; ISBN: 978 90 801437 7 7

Prijs: € 18,90

U kunt het boek bestellen door € 18,90 + € 3,64 verzendkosten = € 22,54 over te maken op IBAN NL71 INGB 0004 9143 14 van het India Instituut, Amsterdam.

De blauwe sjaal en andere verhalen is ook beschikbaar als een e-boek (epub-formaat). Ga naar www.bol.com of www.kobo.com en zoek op de volledige titel (De blauwe sjaal en andere verhalen)

 

You might be interested in

De staatsgreep van de Soldaat van Oranje

Published on
/

Alleen het kroonvirus Corona was in staat de musical Soldaat van Oranje te doen verstommen. Deze hoogmis van het orangistische levensgevoel trok reeds meer dan drie miljoen bezoekers . De voorstelling is gebaseerd op de autobiografie van Engelandvaarder Erik Hazelhoff Roelfzema. Maar hoe heldhaftig was diens betrokkenheid bij de planning van een naoorlogse staatsgreep, waarbij PvdA-coryfee Koos Vorrink zou worden geliquideerd?

 

Tekst Bart Gruson

In een onbezonnen moment heb ik de redactie aangeboden om een recensie te schrijven over een voorstelling die de zintuigen nu al tien jaar lang teistert: Soldaat van Oranje – De Musical. Alleen het SARS-CoV-2 virus is in staat gebleken om aan dit oor- en oogverdovende spektakel een einde te maken, weliswaar voorlopig, maar in elk geval tot ver na de datum waarop ik mijn stukje moet inleveren. Geen recensie dus, maar in plaats daarvan aandacht voor de minder belichte kanten van de held waar het in deze karikaturale musicalproductie om draait: Siebren Erik Hazelhoff Roelfzema, Erik voor zijn vrienden, Soldaat van Oranje voor de inmiddels meer dan 3 miljoen bezoekers van de musical.

Hazelhoff Roelfzema wordt in 1917 in Soerabaja geboren in een Nederlandse patriciërsfamilie. In 1930 verhuist hij met zijn oudere zuster naar Nederland, omdat vader de kinderen een goede opleiding wil laten volgen. De ouders volgen een paar jaar later en het gezin vestigt zich uiteindelijk in Wassenaar. Na het eindexamen gymnasium begint hij in 1937 met de studie rechten aan de Universiteit Leiden. Hij wordt lid van Minerva, de sociëteit waar kinderen uit gegoede families de gelegenheid wordt geboden hun sociaal kapitaal na het afstuderen om te zetten in klinkende munt.

‘Drang naar avontuur’ dreef hem vaak naar het buitenland. Zo maakt Hazelhoff Roelfzema in 1938 een rondreis door de VS en het jaar daarop doet hij als correspondent verslag van de Russisch-Finse oorlog. Die drang naar avontuur vertaalt zich niet in betrokkenheid bij de strijd tegen het opkomende fascisme. We horen of lezen hem niet over Mussolini’s bewind of over Franco’s opstand tegen de Spaanse volksfrontregering. Hij sluit zich evenmin aan bij het Comité van Waakzaamheid van anti-nationaalsocialistische Intellectuelen, opgericht door onder anderen Menno ter Braak, Annie Romein-Verschoor, Rosa Manus, Simon Vestdijk en Jan Tinbergen. Onze rechtenstudent lijkt helemaal geen interesse te hebben in wat zich afspeelt in het Derde Rijk. In 1937, toen hij met de studie begon, was Duitsland al enkele jaren een éénpartijstaat waar tegenstanders van het regime wanneer ze niet direct vermoord werden in concentratiekampen crepeerden. In november 1938, toen hij door de VS toerde, werden overal in Duitsland joodse winkels geplunderd, joodse scholen, ziekenhuizen en synagogen in brand gestoken en joden op straat mishandeld en vermoord.

Op 10 mei 1940 laat Hazelhoff Roelfzema wél van zich horen, maar doet dat in bewoordingen die niet zouden misstaan op een Minerva-borrel: ‘Die kerels waren hier binnengekomen terwijl we ze echt niet hadden uitgenodigd. Ze moesten eruit, daar deed je alles voor, omdat je van Nederland hield’. Ook dan ontbreekt een onverbloemde veroordeling van het nazibewind. ‘Ik ben geen idealist, het was mijn vaderlandsliefde, ik handelde vanuit verontwaardiging’, aldus Hazelhoff Roelfzema in een televisie-interview met Ivo Niehe.

Oorlog of geen oorlog, in 1941 legt Hazelhoff Roelfzema zijn doctoraalexamen rechten af. Even later in dat jaar stapt hij op een Zwitserse boot die hem naar Engeland zal brengen. In de Canon van Museum van Engelandvaarders lezen we dat het schip op weg was naar Kiel en onderweg onderschept werd door een Engels marineschip. Hij is dus bij toeval in Engeland aangeland. Hij noemde zich dan ook in het eerdergenoemde interview een ‘ex-Leidse student die toevallig in die oorlog terecht is gekomen’.

Contact Holland

In Engeland raakt hij betrokken bij het plan om Nederlandse geheimagenten per boot af te zetten op de stranden van bezet Nederland. De praktische uitwerking wordt aan Hazelhoff Roelfzema overgelaten en de regering belast Peter Tazelaar met de operationele leiding van wat Landing Operations Contact Holland gaat heten. Beiden wagen een paar maal de oversteek naar Nederland en riskeren daarbij hun leven. In Hazelhoff Roelfzema’s boek Soldaat van Oranje is het de schrijver zelf die de talrijke spectaculaire acties tot een goed einde weet te brengen. Maar de familie van Peter Tazelaar stelt dat deze de meeste risico’s nam. Na zijn avonturen bij Contact Holland meldt Hazelhoff Roelfzema zich aan bij de RAF en voert als piloot missies uit boven het bezette Europa. Vlak voor het einde van de oorlog wordt hij adjudant van Wilhelmina en samen met haar betreedt hij op 13 maart 1945 Nederlandse bodem.

Al in Engeland is het duidelijk dat onze mannetjesputter zich het prettigst voelt in het gezelschap van lieden die het niet zo nauw nemen met de democratische spelregels. Hij noemt de leden van de regering in Londen ‘ingesukkelde lamzakken’ en laat zich weinig aan hen gelegen liggen. Hazelhoff Roelfzema komt ermee weg omdat hij kan rekenen op de steun van Bernhard en Wilhelmina. Deze laatste voelde, zo schrijft zij in haar autobiografie Eenzaam maar niet alleen, een ‘begeerte naar vernieuwing’. Deze begeerte vertaalde zij in een plan om ‘naar welgevallen’ een koninklijk kabinet samen te stellen dat zonder parlementaire controle drie jaar zou regeren. Daarna moest een grondwetswijziging ervoor zorgen dat haar positie tegenover regering en parlement werd versterkt. Voor de uitvoering van dit plan rekende zij op door haar goedgekeurde verzetsmensen en op Engelandvaarders. Het is dan ook geen wonder dat een aantal Londense Nederlanders, onder wie Jacques Gans, Loe de Jong, A. den Doolaard en Hans Gomperts, in 1944 het Comité van Actie tegen het Neofascisme oprichtten. Zij meenden dat ‘in bepaalde kringen van de Nederlandse gemeenschap absolutistische opvattingen worden gehuldigd’.

Linggadjati-akkoord

Hoewel harde bewijzen ontbreken, bestaat er een redelijk vermoeden dat Hazelhoff Roelfzema in april 1947 een van de architecten was van de staatsgreep die had moeten leiden tot de val van de regering-Beel. Aanleiding is het besluit van het rooms-rode kabinet om een overeenkomst te sluiten met de pas uitgeroepen Republik Indonesia. Dit in de herfst van 1946 gesloten Linggadjati-akkoord leidt tot grote verontwaardiging bij rechts Nederland, omdat erin werd afgesproken dat Indië na een korte overgangsperiode onafhankelijk zou worden. Ook Hazelhoff Roelfzema maakte zich zorgen over het mogelijke verlies van de kolonie. ‘Zeker niet in het minst dat het onbestaanbaar is dat als je je gedurende de oorlog voor vier jaar uitgesloofd hebt voor het herstel van het koninkrijk, je onverschillig zou kunnen zitten toekijken als er nu na de oorlog ietwat mee gegoocheld wordt, om het zo maar uit te drukken’, vertelt hij in 1946 aan Rosette Herzberger.

In april 1947 laat Hazelhoff Roelfzema aan François van ’t Sant, hoofd van de Centrale Inlichtingen Dienst en vertrouweling van de koningin, weten dat leden van het voormalig verzet de regering-Beel zullen afzetten. Hij vraagt hem om Wilhelmina in te lichten en waarschuwt Van ’t Sant dat een besluit van de regering om de putschisten de voet dwars te zetten veel doden zou kosten. Tegelijkertijd ontvangt Van ’t Sant een telegram van ex-premier Gerbrandy waarin deze hem opdraagt zijn medewerking aan de plannen te geven. Gerbrandy was de leider van het Nationaal Comité Handhaving Rijkseenheid, dat het verzet onder rechtse politici en hoge legerofficieren tegen het regeringsbeleid bundelde. Onder de laatste groep was ook de Commandant der Zeestrijdkrachten, admiraal Helfrich. Hij had na het sluiten van het Linggadjati-akkoord in een brief aan zijn vice-admiraal de vraag opgeworpen of de vreedzame ‘staatsgreep in Indië’, zo noemde hij het akkoord, niet met ‘een andere staatsgreep’ moest worden beantwoord.

De coupplegers hadden het volgende scenario voor ogen. Op maandag 14 april 1947 moest een parachutisteneenheid de ministers en staatssecretarissen van het kabinet-Beel oppakken en ergens in het land gevangenzetten. De leiding van de coup zou de staat van beleg afkondigen en het land via de radio en de schrijvende pers daarvan op de hoogte stellen. Er zou een nieuw kabinet gevormd worden waarin Hazelhoff Roelfzema een rol van betekenis zou spelen. Dit kabinet zou alle ‘nationaal georiënteerde’ groepen vragen om een convent te sluiten waarin zou worden vastgelegd dat Indië voor Nederland behouden zou blijven en, niet minder belangrijk, dat de CPN met alle mogelijke middelen zou worden bestreden. Gerbrandy zou de ‘groot-Nederlandse leider’ worden. Het Nederlandse volk moest ervan doordrongen worden dat het ernst was. Om dit te bewerkstelligen zouden de coupplegers Koos Vorrink, de politiek leider van de Partij van de Arbeid, liquideren.

De staatsgreep werd op het laatste moment afgeblazen. Historici vermoeden dat Wilhelmina het plan afkeurde en dat Gerbrandy, die het sein tot de coup moest geven, zonder haar instemming niet tot actie durfde over te gaan. Koos Vorrink had geluk. Het commando dat hem moest vermoorden ­ zij wisten niet dat de coup inmiddels was afgeblazen ­ trof hem niet thuis in zijn Haagse woning. Van een tweede poging is het niet gekomen. Rechts Nederland kalmeerde toen de regering in de zomer van 1947 besloot tot een ‘politionele’ actie om de koloniale belangen te verdedigen.

Gotspe

Alles in ogenschouw nemend is het een gotspe dat de makers van de musical de honderdduizenden bezoekers wijsmaken dat Erik Hazelhoff Roelfzema, deze met zichzelf ingenomen praatjesmaker, iemand die nauw betrokken was bij het plan om de wettige regering met geweld af te zetten en een keurige sociaaldemocraat te vermoorden, ‘een van de grootste verzetshelden van Nederland’ was, zoals het programmaboekje van de musical vermeldt.

Zou het niet prachtig zijn als de makers hun dwaling goedmaken door een productie op de planken te zetten onder de titel Willem Kraan – De Musical? Ik ben bang dat het er nooit van zal komen. Willem Kraan, de man die op 24 februari 1941 op de Amsterdamse Noordermarkt de menigte opriep om in staking te gaan als protest tegen de razzia’s in de Amsterdamse Jodenhoek, was stratenmaker en lid van de communistische partij. Bovendien liep het slecht met hem af. Welke musicalliefhebber wil zich nu met zo iemand identificeren?

 

Voor het relaas over de rol van Erik Hazelhoff Roelfzema bij de poging tot staatsgreep in 1947 leze men  de in 2015 verschenen biografie van François van ’t Sant, Harer Majesteits trouwste onderdaan, geschreven door Sytze van der Zee, waarin deze affaire voor het eerst uit de doeken werd gedaan.   

 

You might be interested in

Peter Klashorst scoort met maximale majesteitsschennis op het schildersdoek

Published on

Dankzij Bob Dylan wisten we al dat de tijden veranderen, maar voor degenen die nog niet gans overtuigd waren is het bewijs nu onweerlegbaar geleverd met de uitgave van de Dirty Diaries van kunstschilder Peter Klashorst (63). Dat kloeke boekwerk is rijkelijk geïllustreerd met aanstootgevende afbeeldingen van H.M. Máxima I der Nederlanden maar vermocht nochtans geen enkele reactie vanuit het Koninklijk Huis of Justitie uit te lokken.

Het kunstboek verscheen in drie verschillende edities, en op een versie daarvan siert Máxima door Klashorsts erotomane ogen de cover, terwijl zij in het binnenwerk ook te zien is in diverse aanstootgevende poses. Van de Dirty Diaries, volgens uitgever Jaap Holtzapffel ‘het creatieve testament’ van de ernstig zieke schilder, zijn inmiddels zo’n 2000 exemplaren verkocht en dat maakt het volgens hem ‘het meest succesvolle kunstpornoboek uit de vaderlandse geschiedenis’. De zaken hadden natuurlijk nog veel beter kunnen gaan als het boek een klacht wegens majesteitsschennis had opgeleverd, zo weet ook Holtzapffel. ‘Ik heb alles in het werk gesteld om een rel te krijgen. Máxima op een van de drie verschillende omslagen, op de dag van verschijning naar Huis ten Bosch gereden om het “eerste” exemplaar bij de poort af te geven. Maar helaas hebben ze niet gehapt!’

God, Nederland en Oranje

Wat een verschil met 1966, toen het eerste nummer van het cartoontijdschrift God, Nederland en Oranje van de Provo-beweging in beslag werd genomen omdat tekenaar Willem (pseudoniem van Bernhard Holtrop) daar toenmalig koningin Juliana had afgebeeld als raamprostituee. Willem kreeg een boete van 200 gulden voor de prent, waarmee hij de spot dreef met een omstreden verhoging van de toelage voor de koningin, die kwam in tijden dat de rest van het land zuchtte onder loonmatiging. Een jaar later ging Provo Herman Amptmeijer maar liefst voor 30 dagen in het cachot in omdat hij de spotprent had helpen verspreiden.

De verboden tekening van Willem in God, Nederland en Oranje.

Ook de Amsterdamse schilder Aat Veldhoen liet zich graag inspireren voor de combinatie van royalty en erotiek en moest zich bij de politie melden nadat hij in 1975 een spotprent had vervaardigd waarop toenmalig premier Den Uyl in achterwaartse positie copuleerde met koningin Juliana, die op haar beurt de Amsterdamse burgemeester Samkalden oraal bevredigde, met op de achtergrond op dameshakken Prins Claus getooid met een armband van de NSDAP en NAVO-secretaris Joseph Luns in innige verstrengeling met een ezel prijkten. In zijn geval kwam hij er met een waarschuwing vanaf en de anarchistische kunstenaar werd later bestuurlijk ingekapseld door zijn huwelijk met ex-PvdA-minister van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur Hedy d’Ancona.

Artistieke naaktfoto’s

Ook de redactie van weekblad Nieuwe Revu, in de rebelse jaren ’70 zeer succesvol met de toverformule ‘seks, sensatie & socialisme’ kwam in de problemen nadat ze de kersteditie van 1976 had opgeluisterd met artistieke compositiefoto’s foto’s  ter illustratie van een reeks citaten uit haar befaamde kersttoespraken. De raad van bestuur van VNU, de toenmalige uitgever van Nieuwe Revu, was not amused en gaf opdracht de gehele oplage nog voor uitgifte door de papierversnipperaar te halen, teneinde ‘gevoelens van lezers’ te ontzien. Met steun van de journalistenvakbond NVJ toog de redactie van het weekblad in protest de straat op, onder het motto ‘baas in eigen blad’. Op 31 december 1976 verscheen een ‘dubbeldik noodnummer’, met daarin wél de koninklijke kerstboodschappen, maar alleen beschrijvingen van de bijbehorende foto’s. De censuur had haar werk gedaan.

In de jaren ’80 kreeg iemand nog drie weken cel wegens een fotomontage van koningin Beatrix als model voor  Playboy, maar sindsdien zit de klad er een beetje in bij de artistieke zedenmeesters. Zo maakte in 2012 een hilarisch filmpje van Lucky TV bij de VARA’s De Wereld Draait Door, waarin Beatrix en Willem-Alexander tijdens een fictief staatsbezoek aan Papoea Nieuw Guinea de lokale klederdracht respecteerden (o.m. door het dragen van een peniskoker) alleen nog boze reacties los bij de redactie van het Reformatorisch Dagblad. Individuele burgers met onzedelijke fantasieën richting het koningshuis moesten niettemin op hun hoede blijven. In 2007 werd een 47-jarige man veroordeeld tot een boete van 400 euro voor majesteitsschennis nadat hij de politie had toevertrouwd hoe hij zekere seksuele handelingen wilde plegen met de vorstin.

Staatsieportret

Inmiddels heeft schilder Klashorst er nog een schepje bovenop gedaan. Zijn impressario biedt nu ook een schilderij aan van kroonprinses Amalia in innig contact met een heerschap van Afrikaanse komaf. Klashorst vanuit zijn Thaise woonplaats via Facebook: ‘Het is een staatsieportret en ook een commentaar op Black Lives Matter…een Gambiaanse vriend van mij beweert prins te zijn uit een oud geslacht…in dit geval een enorm geslacht wat ik bescheiden heb afgebeeld…die vriend wil met Amalia een serieus huwelijk zodat zij koningin wordt van Gambia en er straks dus een dubbelmonarchie ontstaat het Groot Nederlands Gambiaans koninkrijk en deze prent is om dat idee te promoten .. het samengaan van twee volkeren en twee mooie mensen…zwart en wit zonder discriminatie, maar met veel liefde… Rembrandt heeft Amalia ook geschilderd.. en met deze prent eer ik ook de grote meester die de naamgenote en familielid van de huidige Amalia waar zij waarschijnlijk naar vernoemd is ooit heeft vastgelegd op het doek…dus helemaal kunst-historisch verantwoord en ik ga er van uit dat binnenkort mijn variatie op een staatsieportret in het Rijksmuseum hangt’.

Uitgever Holzapffel laat weten dat het Amalia-schilderij zal worden opgenomen in een volgende druk van de Dirty Diaries. Het boek is alleen via de persoonlijke Facebook-pagina van Jaap Holtzapffel te bestellen en kost 60 euro.

You might be interested in

Column Henk Westbroek: 1964

Published on

In Het Journaal werd op eerbiedige toon vermeld dat ook Prins Bernard aanwezig was bij de kranslegging ter nagedachtenis van de oorlogsslachtoffers.

‘Kijk hem daar eens lekker staan in zijn apenpak met die uitgestreken smoel’, zei mijn vader. ‘Alsof hij zelf in de oorlog honger had en op zijn tellen moest passen of in het verzet zat, in plaats van te lopen hoeren en snoeren in Engeland. Hij wist niet hoe snel ie de benen moest nemen toen de Duitsers op het punt stonden hier binnen te vallen. Maar wel na de oorlog gelijk in een militaire jeep met chauffeur rondrijden en de oorlogsheld uithangen, die smerige lafbek!’

‘Ik vind het zo zielig voor Juliaantje, dat ze met die vent getrouwd is’, zei mijn moeder.

‘Dat is precies de enige van het hele stelletje, die nog een klein beetje fatsoen in d’r lijf heeft’, zei mijn vader.

‘Heeft u de prins wel eens ontmoet, pa?’, vroeg ik.

‘Na de oorlog kon ik wel een medaille krijgen die Bernard zou komen opspelden, maar ik heb voor de eer bedankt. Hij zal hem wel achterovergedrukt hebben want er hingen pas 20 onverdiende medailles voor betoonde moed op zijn borst, dus er kon er nog vast wel eentje bij. Moet je eens kijken, beginnen ze daar allemaal ook het Wilhelmus nog te zingen met tranen in hun ogen, je zou het toch niet geloven als je het zelf niet zag’.

‘Weet u nog pa, dat ik vorige maand bij het toelatingsexamen voor de HBS, voor geschiedenis de eerste twee coupletten van het Wilhelmus moest kennen en ik alleen maar de eerst zin wist? ‘

‘Maar je bent tòch geslaagd en wij zijn heel blij dat jij genoeg koppie koppie hebt om door te kunnen leren zodat jij straks met schone handen je brood kan verdienen in plaats van te moeten ploeteren in de bouw of de metaal zoals je broer en je vader’, zei mijn moeder. ‘Maar onthou dat het de Ho-ge-re Bur-ger-school heet waar je straks op komt te zitten, dus daar leren ze je behalve je talen en rekenen ook hoe je een hogere burger moet zijn. En al de hoge heren kennen het Wilhelmus en buigen als lakeien voor dat zooitje ongeregeld.’

‘Niet allemaal, Riet, want er zitten ook fatsoenlijke bij in dat opzicht; communisten, wat PvdA’ers en pacifisten, die zien het heus wel scherp’, zei mijn vader. ‘Alleen hebben die nog te weinig in de melk te brokkelen om die opvreters weg te sturen en er hier een nette republiek van te maken, het is niet anders. Over melk gesproken, zal ik nog een bakkie inschenken voor ons, want zometeen begint Bonanza.’

 

Henk Westbroek is zanger, liedjesschrijver, muziekproducent, radio- en televisiepresentator, ex-politicus en bovenal een uitgesproken republikein.

You might be interested in

Koloniaal racisme van Oranje verdient ook een beeldenstorm

Published on

Tekst: Gerard Aalders

De discussie over racisme naar aanleiding van de dood van George Floyd is buitengewoon verwarrend. Alles wordt door elkaar gehusseld: racisme, diversiteit, kolonialisme, discriminatie, uitbuiting, xenofobie, slavernij en noem het verder maar op. Menig standbeeld is ontsokkeld en ‘helden’ uit de geschiedenis degraderen tot schurken. Vreemd genoeg schitteren de Oranjes in dit debat door aanwezigheid, terwijl ze toch bergen boter op hun hoofd hebben.

Wat betreft uitbuiting en moordzuchtig wangedrag staat de Belgische koning Leopold II met stip op één. Zijn geweldorgies in Congo hebben miljoenen het leven gekost. Hij staat nu ter discussie. Nederland daarentegen lijkt de daden van (vooral) koning Willem I en de weerzinwekkende opstelling van koningin Wilhelmina ten opzichte van de koloniën totaal te hebben vergeten.

Cultuurstelsel

Het beheer van de koloniën viel volgens de Grondwet toe aan de koning. Willem I richtte de Nederlandse Handel-Maatschappij (NHM) op – waarvan hij zelf grootaandeelhouder was – om zoveel mogelijk winst uit Indië te persen. Het Cultuurstelsel – ingevoerd in 1830 – was voor Willem en zijn medeaandeelhouders zeer profijtelijk, maar voor de inheemse bevolking een ramp. Boeren werden gedwongen twintig procent van hun beste landbouwgrond te gebruiken voor de teelt van koffie, thee, suiker en andere producten. Alles bestemd voor de Europese markt. Vervoer en verkoop waren in handen van de NHM, dat tegenwoordig ABN AMRO heet. Wie geen producten kon leveren moest 66 dagen per jaar voor het gouvernement te werken. Het stelsel bracht uitbuiting, honger en armoe met zich mee.

Opiumgebruik hield de onderdrukte bevolking koest, wat de NHM evenmin windeieren heeft gelegd. Opiumhandel was een tijdlang zelfs de lucratiefste inkomstenbron van de NHM. Handel in opiaten was niet verboden, maar de directie (en dus grootaandeelhouder Willem) wisten drommels goed dat het spul ‘verwoestend [was] voor de zedelijkheid, werkzaamheid en vermenigvuldiging van de bevolking’. Maar ja, opium leverde vette winsten op en daar ging het tenslotte om.

Willem I was persoonlijk verantwoordelijk voor de koloniale Java-oorlog (1825-1830) die aan circa 200.000 Indonesiërs het leven heeft gekost. Als de ‘opstandige’ Javanen (ze weigerden het gezag van Willem te aanvaarden) niet wilden luisteren, speelden ze letterlijk met hun leven.

Willem II was de laatste die persoonlijk aansprakelijk was voor het koloniale beleid.

Met de Grondwetswijziging van 1848 ging de verantwoordelijkheid over op de ministers, maar koning Willem II en III alsook koningin Wilhelmina konden zich prima vinden in de Haagse koloniale politiek. Sinds de stichting van het koninkrijk zijn onder de Indische bevolking minstens 600.000 doden gevallen. Vrouwen en kinderen waren evenmin veilig. Ze kwamen met duizenden om in de vlammen toen hun kampongs werden platgebrand. Het waren moordpartijen, maar de regering sprak sussend van ‘excursies’, ‘pacificatie’ of ‘politionele acties’.

‘Held van Atjeh’

Koningin Wilhelmina heeft de oorlog tegen de ‘opstandige’ bevolking van Atjeh enthousiast gesteund. Generaal Van Heutsz die de overwegend islamitische – zeker geen pluspunt in Wilhelmina’s ogen – bevolking meedogenloos in het gareel dwong en daarbij geen bloedbad schuwde, vereerde ze als de ‘held van Atjeh’. Ze ontving haar ‘held’ met alle egards om hem te onderscheiden met een medaille en te bedanken voor zijn inzet. In haar biografie schrijft ze tevreden dat van Van Heutsz met zijn slachtpartijen een ‘waarlijk groots werk’ had verricht.

Wilhelmina noch haar voorgangers hebben ooit enigerlei vorm van medelijden getoond met de doden die tijdens hun koningschap vielen. Indonesiërs die het Nederlandse bewind niet accepteerden, waren volgens Wilhelmina ‘extremisten’ en die moesten simpelweg worden ‘opgeruimd’. Het zou geen overbodige luxe zijn het gedrag van de Oranjes in de koloniën eens aan de kaak te stellen. Misschien een idee voor de volgende toespraak van Willem-Alexander bij de dodenherdenking op de Dam? En dan wel graag in heldere bewoordingen.

 

Van historicus Gerard Aalders verschijnt vandaag Oranje Zwartboek, een schandaalkroniek van het Huis van Oranje Nassau, bij uitgever Just Publishers.

1 2 3 4 5 6 … 11